آمادگی دائمی برای مقابله با رخدادهای طبیعی ضرورت دارد

زلزله منجیل و رودبار سال ۱۳۶۹ در لیست ۱۰ زلزله مرگبار صد سال گذشته جهان ثبت گردیده است که ساعت ۳۰ دقیقه بامداد به وقت ایران پنجشنبه ۳۱ خردادماه ۱۳۶۹ ( برابر با ۲۱ ژوئن ۱۹۹۰ در ساعت ۲۱ به وقت گرینویچ) در نزدیکی شهر رودبار و روستاهای تابعه در استان گیلان و شمال غرب استان زنجان در ناحیه طارم علیا به و قوع پیوست و تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری از مرکز زمین‌لرزه موجب خسارات جانی و مالی فراوان شد.

ارتعاشات حاصل از امواج لرزه‌ای در استان‌های زنجان و گیلان و در بخشهایی از استان‌های آذربایجان شرقی، تهران، مرکزی، مازندران، سمنان، همدان و کردستان به مدت حدود ۶۰۰ ثانیه احساس گردید و موجب وحشت عمومی شد، لیکن خسارات جانی و مالی به همراه نداشت، این زمین‌لرزه در یک منطقه پرتراکم از نظر جمعیت اتفاق افتاد، بطوریکه علاوه بر روستاهای موجود در منطقه چندین شهر مهم کشور نیز تحت تأثیر آن قرار گرفتند.

کارشناسان کانون زلزله منجیل و رودبار را حدود ۱۹ کیلومتری از سطح زمین اعلام کردند و علاوه بر حدود ۳۵٬۰۰۰۰ نفر که بر اثر این رویداد جان خود را از دست دادند، بیش از ۲۰۰۰ هزار واحد مسکونی تخریب شد و خسارات عمده‌ای به تأسیسات و اماکن عمومی در استان‌های گیلان و زنجان که متأثر از این زمین‌لرزه بودند، وارد آمد و حدود ۵۰۰٬۰۰۰ تن بی‌خانمان شدند.

این زلزله خسارات زیادی را به بار آورد که تعجب تمام کارشناسان را برانگیخت با اینکه هنگام زلزله مردم مشغول دیدن مسابقات جام جهانی فوتبال ۱۹۹۰ ایتالیا بودند و لیکن بسیاری از مردم بیدار بودند و هنگام زلزله به بیرون از ساختمان گریختند. پس علت بالا بودن تلفات چه بود؟ خطا در اعلام کانون زلزله که دیلمان در استان گیلان گزارش شد که به علت کمبود امکانات تاچند روز بعد حادثه کسی از این رخداد با خبر نبود-با تاخیر در تلویزیون پخش شد.

کسی دقیقا نمیدانست چه فاجعه‌ای اتفاق افتاده بطوریکه حتی مکان زلزله دیلمان و رشت اعلام شد که موجب گمراهی همگان شد. عملیات امداد رسانی چهار روز بعد اغاز شد زمانی که واقعا دیر بود. این واقعه تلخ در ایران باعث تشکیل ستاد مدیریت بحران کشور، تاسیس سازمان مهندسی کشور، تدوین ایین نامه ساخت و ساز در کشور، توسعه مراکز پژوهشی، تشکیل نخستین مراکز تحقیقاتی و پژوهشی زلزله و با کمک بانک جهانی، شبکه شتاب نگاری مرکز تحقیقات ساختمان مسکن و ساختمان تجهیز شوند.

در سالهای نخستین بعد از رخداد زلزله و به ویژه در سال‌های 1369 و 1370 که بازسازی تدریجی ساختمان‌های مسکونی در حال انجام بود، مردم منجیل و رودبار و با اثر پذیری روانی از این رخداد69 تلاش می‌کردند تا در ساخت و ساز رویکردی محافظه کارانه داشته باشند.

اما به نظر می‌رسد همین رویکرد محافظه کارانه به تدریج فراموش و حدود 15 سال اخیر به کنار گذاشته شده است و روند توسعه بدون نقشه و برنامه برای ارزیابی ریسک پیگیری شده است.

اکنون زمین لرزه 1369 منجیل و رودبار به دست فراموشی سپرده شده و ساختمان‌های متعدد بدون توجه به خطر زمین لرزه در شهر رودبار ساخته می‌شود.

از دیدگاه کارشناسان اکنون در منطقه منجیل و رودبار ساختمان‌های متعدد و جدیدی در حال احداث است و نمونه این رویکرد بدون توجه به خطر زمین لرزه ساخت مجتمع‌های مسکن مهر در محدوده‌ای با ریسک بالا در شهر رودبار است، همچنین احداث آپارتمان‌ها در حاشیه رودبار در محدوده‌ای بسیار ناپایدار و با خطرهای گوناگون زمین شناختی (زمین لغزش، تشدید در اثر رخداد هر زمین لرزه بعدی به دلیل اثر توپوگرافی و غیره) مثال مهمی از فراموشی زمین لرزه 1369 منجیل و رودبار است.

ارزیابی ساختمان‌ها و تاسیسات جدید الاحداث از فراموشی تدریجی خاطره زلزله منجیل خبر می‌دهد که علاوه بر مسکن مهر ساخت کارگاه بزرگ ساختمانی برای احداث و تکمیل آزاد راه قزوین-رشت و همچنین ساخت راه آهن در همین مسیر نشان از این فراموشی است.

زمین لرزه‌ای مانند زلزله منجیل بدان معنی است که این اتفاق می‌تواند تکرار شود

به ویژه در قطعه منجیل به رودبار هر دو مسیر یاد شده، نواحی بسیار حساس از دید رخداد زمین لغزش‌های مهم در هر رخداد زمین لرزه بعدی وجود دارد، که به نظر می‌رسد در حین راه سازی و در هنگام انتخاب مسیر و یا حفر ترانشه به این موضوع با حساسیت لازم برخورد نشده و مکان‌های متعددی با پتانسیل بالای رخداد زمین لغزش‌های مهم در مسیر آزاد راه و راه آهن در حد فاصل جنوب لوشان تا شمال رستم آباد ایجاد شده است، در حالیکه زمین لرزه‌ای مانند زلزله منجیل بدان معنی است که این اتفاق می‌تواند تکرار شود.

برای ایمنی نسل‌های بعدی مردم ساکن در منطقه منجیل و رودبار و مسافرانی که از جاده‌های آن عبور می‌کنند احساس مسئولیت بیشتر با حساسیت جدی و در نظر داشتن دائمی الگویی مانند زلزله 31 خرداد 69 منجیل لازم است.

محمد علی شکری، کارشناس زمین لرزه گیلان در این باره می‌گوید: رخداد زمین لرزه‌های تاریخی و دستگاهی و همچنین وجود گسل‌های جنبایی چون گسل خزر، گسل آستارا، گسل رودبار، گسل جیرنده، گسل لاهیجان در گستره گیلان، همه نشان از لرزه خیزی بالای این استان و قرارگیری آن در زمره مناطق پرخطر از نظر مخاطرات لرزه‌ای دارد.

به گفته این کارشناس، زمین لرزه پیشینه لرزه‌ای استان گیلان بیانگر ثبت زمین لرزه‌های تاریخی و دستگاهی فراوان و تاثیرگذار، در پهنه این استان است.

شکری متذکر شد: ثبت 400 خردلرزه با بزرگای 1-3 (MN) و نزدیک به 150 زمین لرزه با بزرگای متوسط 3-5 (MN)، توسط دستگاه‌های لرزه نگاری از سال 1385 تاکنون در استان گیلان، نشان از زمین ساخت جنبا و لرزه خیزی بالای این استان دارد.

بی‌توجهی به ساخت و سازهای اصولی، عاملی برای افزایش مخاطرات در هنگام بروز سوانح طبیعی است

از سویی بافت‌های فرسوده و بی‌توجهی به ساخت و سازهای اصولی خود عاملی برای افزایش مخاطرات در صورت بروز سوانح طبیعی است.

رضا علی‌نیا خانسری، معاون مسکن و ساختمان اداره کل راه و شهرسازی گیلان با اشاره به وجود بافت فرسوده در 20 شهر استان از جمله 700 هکتار بافت فرسوده در کلانشهر رشت می‌گوید: طرح به‌سازی و نوسازی بافت‌های فرسوده در چند شهر استان از محل اعتبارات شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران تهیه شده و در چند شهر دیگر نیز به عهده شهرداری‌ها است.

حدود ۳۰ درصد ساختمان‌ها در کلانشهر رشت بدون پروانه ساخت احداث شده‌اند

معاون مسکن و ساختمان اداره کل راه و شهرسازی گیلان در خصوص وضعیت سازه‌ها در استان اظهار کرد: در 15 سال اخیر بسیاری از ساختمان ها طبق مقررات و آیین نامه‌های جدید ساخته می‌شوند اما آمارهای غیررسمی حاکی از این است که حدود 30 درصد ساختمان‌ها در کلانشهر رشت فاقد پروانه ساخت و به احتمال قریب به یقین بدون رعایت نکات ایمنی احداث شده است.

در پایان باید اذعان کرد: طبق اطلاعات زمین شناسان زمین لرزه 31 خرداد 1369 رودبار، اولین رخداد لرزه‌ای مخرب نبوده و آخرین نیز نخواهد بود که بر این اساس آمادگی همیشگی برای مواجهه مناسب با این رخداد طبیعی ضروری است.

از سویی به گفته کارشناسان، شناسایی هرچه بهتر گسل‌ها به عنوان سرچشمه‌ی لرزه‌زا، رعایت اصول ایمنی و مهندسی در ساخت سازه‌ها و بناها و همچنین آموزش همه جانبه برای آمادگی در برابر وقوع زلزله تنها راه کاهش خسارات ناشی از این پدیده طبیعی است.