اخطار درباره وضع نابسامان اقتدار علمی کشور

این دوگانگی در ارائه اطلاعات کاملا شفاف و ارائه آمار جدید رنکینگ کشورها در سال 2015، موجب شد تا مصاحبه‌ای با کامران دانشجو وزیر علوم دولت دهم در این خصوص داشته و وضعیت کشور و رشته‌های مختلف را از وی جویا شویم.

وضعیت رشد شتاب علمی کشور در سال‌های اخیر به چه شکل بوده است؟ رشد شگفت انگیز داشته‌ایم یا افت غم انگیز؟

دانشجو: ابتدا لازم است چند مورد از یکدیگر تفکیک شود. ما در زمینه رصد حوزه علم و فناوری باید مفاهیمی که مسؤولان مختلف و متولیان امر از آن استفاده می‌کنند را تفکیک و تعریف کنیم. ما در این حوزه با دو مفهوم اساسی "رشد علمی کشور" و "شتاب رشد علمی کشور" روبرو هستیم.

رشد علمی یا رشد تولید مستندات علمی تابعی است از تعداد مستنداتی که در هر سال منتشر می شود نسبت به سال‌های قبل از آن. بدین معنی که اگر در سال جاری ما 100 مستند علمی چاپ کنیم و سال قبل از آن 90 مورد، در سال جاری ما با رشد علمی نسبت به سال قبل مواجه بوده ایم. اما "شتاب" به تغییرات سرعت رشد علمی گفته می‌شود.

به عنوان مثال اگر ما در سه سال گذشته به ترتیب 90، 100 و 105 مستند علمی چاپ کرده باشیم، در سالی که 105 عنوان چاپ شده است، شتاب علمی منفی داشته‌ایم. چون سال قبل رشد علمی 10 مستند علمی داشته­ ایم و امسال رشد 5 مستند علمی. یعنی نرخ تغییرات رشد کاهش پیدا کرده یا به عبارتی منفی شده است.

مطالبه‌ای که مقام معظم رهبری از شورای عالی انقلاب فرهنگی داشتند، مربوط به افزایش شتاب رشد علمی کشور بود. ایشان فرموده بودند که شتاب رشد علمی کشور نباید به هیچ بهانه ای حتی اندکی کاهش یابد. یعنی اگر امسال رشد 12درصدی داریم، سال آینده باید رشدی بیش از 12درصد داشته باشیم و الا شتاب منفی است.

با این تعاریف و با هر گونه تلقی از رشد و شتاب علمی کشور در سال‌های اخیر، به کاربردن واژه رشد شگفت انگیز را مناسب شرایط فعلی نمی دانم. عبارت رشد شگفت انگیز بیشتر مناسب سال‌های 2010 تا 2012 ایران است نه حالا.

در سال 2015 که آمار نمایه اسکوپوس آن اخیرا منتشر شده است، ما با افت توامان "رشد" و "شتاب علمی " کشور روبرو هستیم. ما طبق آماری که هم اکنون بر روی سایت سایماگو قرار دارد، در بدترین حالت افت علمی کشور در تمامی سال‌ها و حالت شتاب کاملا منفی قرار داریم. این افت شتاب در هیچ نقطه ای از تاریخ علم کشور سابقه نداشته است.

* اقتدار علمی کشور در وضع نابسامانی است

اقتدار علمی کشور که حاصل تلاش‌ها و برنامه ریزی هوشمندانه طیف گسترده ای از دلسوزان کشور بوده و عزت و اعتماد به نفس ملی ایجاد کرده بود، در وضع نابسامانی است و باید سریع‌تر برای آن فکری کرد.

اتاق فکر وزارت علوم فعلی گویا بیشتر همت خود را در راستای جلوگیری از ورود بورسیه‌ها به عنوان هیات علمی در دانشگاه‌ها گذاشته و کمتر به فکر سامان دادن وضعیت تولیدات و شتاب علمی کشور است.

با وجود اینکه تعداد دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی در سال‌های اخیر خصوصا در دانشگاه آزاد اسلامی در دولت یازدهم افزایش چشمگیری داشته و اگر این افزایش در دانشگاه‌های دولتی و آزاد اسلامی با برنامه‌ریزی درستی همراه می‌شد قاعدتا باید در هر دو موضوع تولیدات علمی و شتاب علمی کشور شاهد رشد بودیم اما متاسفانه می‌بینیم که نه تنها اینگونه نشده است، بلکه افت بی‌سابقه‌ای را نیز در هر دو مورد شاهد هستیم.

آمار جدید سال 2015 را قدری بیشتر توضیح دهید.

دانشجو: طبق آماری که اخیرا سایت سایماگو به عنوان یکی از معتبرترین سایت های رنکینگ بر مبنای نمایه اسکوپوس اعلام کرده است، تعداد مستندات علمی ایران به 39727 مورد کاهش یافته است. ما پس از حدود 4 سال باز هم به کانال سی هزار سقوط کردیم و این مایه تاسف جدی است. البته این آمار متعلق به همین ساعت است و اگر تغییری در آینده داشته باشد، باز هم محل تامل است.

کشور ما در سال 2012 تعداد 40451 مستند علمی و  درسال 2013 تعداد 41311 مستند علمی داشته است. اما متاسفانه در سال 2015 این تعداد در حال حاضر 39727 مورد گزارش شده است.

اگر ما آمار فعلی اعلام شده را نسبت به سال 2014 ارزیابی کنیم، رشد علمی ما در حدود نه درصد کاهش پیدا کرده است. این یعنی فاجعه! از طرف دیگر ما اصلا نمی توانیم از کلمه رشد علمی استفاده کنیم، باید بگوییم افت تولیدات علمی داریم.  آمار و ارقام ارائه شده را شما می توانید در سایت سایماگو مشاهده کنید.

شتاب علمی کشور که دیگر خیلی منفی شده است. اگر در چند سال اخیر با توجه به منویات مقام معظم رهبری حرکت می کردیم و اجازه افت در شتاب علمی  را نمی‌دادیم و فقط حتی با همان شتاب صفر حرکت می‌کردیم، هم اکنون تولیدات علمی ما از مرز 100 هزار هم گذشته بود و هم اکنون در رنکینگ بین المللی ما رتبه نزدیک به ژاپن یعنی رتبه ششم را داشتیم. این یعنی همان پیش بینی که در سال 2010 و 2011 شده بود که ظرف پنج سال به رتبه تک رقمی در جهان ‌می‌رسیدیم.

این اطلاعات را با محاسبه خدمت شما عرض می کنم. ببینید در سال 2010 تولیدات ما 29667 مستند علمی بوده که این مقدار در سال 2011 به 39343 مورد رسیده است. یعنی در سال 2011 ما رشدی در حدود 32 درصد را تجربه کردیم. اگر شتاب ما در همان ایام صفر می شد ، یعنی با همین مقدار 32 درصد رشد تولیدات علمی و با شتاب صفر حرکت می کردیم می بایست درسال 2013 حدود 67000 مستند علمی، در سال 2014 حدود 88000 و درسال 2015 بیش از 116000 مستند علمی تولید می‌شد.

اگر خودمان را با فرمایشات مقام معظم رهبری تنظیم کرده بودیم، رتبه ششم دنیا را طبق پیش بینی ها به ایران اختصاص می دادیم. اما افسوس که در ابتدا شتاب منفی بود و این روزها صد افسوس که رشد علمی کشور هم کاملا منفی شده است.

با توجه به مطالعاتی که در حوزه تولید و نشر دانش شده است به جرات می‌توان گفت که پیگیری دستورات و فرمایشات مقام معظم رهبری در این زمینه بسیار کارگشاست. ایشان حساسیت بسیار بالایی بر این مقوله دارند و با دقت و ریزبینی این موضوع را پیگیری می‌کنند.

در منطقه وضعیت به چه شکل است؟ عده‌ای مدعی هستند که موقعیت علمی ما در منطقه حفظ شده است، نظر شما چیست؟

دانشجو: در منطقه هم اوضاع مطلوب نیست. سهم تولید علم ایران در منطقه هم در چند سال اخیر به صورت مداوم در حال افول و سقوط است.

متاسفانه عده ای بهانه می آورند که ظرفیت علمی کشور در همین حد است و بیش از این امکان ندارد. این حرف، حرف درستی نیست. اگر به جای سیاسی بازی با بورسیه‌های مظلوم، از بین بردن طرح‌های کلان ملی در دانشگاه‌ها و ...  به فکر جایابی بورسیه‌های عزیز در دانشگاه‌ها و نیز رشد طرح‌های کلان ملی مصوب شده در شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) بودند وضع این نمی‌شد. کشور ایران با این ظرفیت عظیم هیات علمی و دانشجو، بیش از اینها ظرفیت پیشرفت و برتری دارد.

پژوهشگر باهوش و پرتلاش ایرانی که از محقق کشور عربستان ضعیف تر نیست که آنها در سال‌های اخیر پیشرفت داشته اند و ما نداشته ایم.

* حدود 5 درصد از سهم منطقه‌ای خود را به راحتی در یک بازه چهارساله از دست داده‌ایم

طبق آمار رسمی اعلام شده سایماگو، در سال 2015، ایران حدود 28 درصد از مستندات (Documents) علمی منطقه را در دست دارد و این در حالی است که چهار سال پیش یعنی در سال 2011 نزدیک به 33 درصد از کل تولید علم منطقه را در دست داشتیم. این اطلاعات قابل انکار نیست و هم اکنون در سایت‌های رنکینگ وجود دارد. ما حدود 5 درصد از سهم منطقه ای خود را به راحتی در یک بازه چهارساله  از دست داده‌ایم.

این در حالی است که کشوری مثل عربستان سعودی، درسال 2009، تنها حدود چهار و نیم درصد از تولید علمی منطقه را در دست داشته است و هم اکنون درسال 2015، سهمی بیش از دوازده و نیم درصد را به خود اختصاص داده است. یعنی آنها  حدود هشت درصد به سهم منطقه ای خود افزوده اند و ما هم به صورت مداوم سهم خود را از دست داده‌ایم.

نمودار رشد سهم منطقه ای عربستان هم موجود است که به این شکل است.

پذیرش استدلال برخی از عزیزان مبنی بر اینکه نهایت تولید مستندات علمی ایران در  حد 40000 مستند است خنده‌دار و غیر قابل باور است. نباید ضعف سیاسی بازی و عدم برنامه‌ریزی خودشان را به حساب پژوهشگران باهوش و تلاشگر دانشگاه‌هایمان بگذارند.

در اصل اگر بپذیریم که حد تولیدات علمی ایران همین حدود 40000 مستند است یعنی باید بپذیریم که شتاب علمی کشورمان صفر و حتی منفی باشد و هیچگاه نباید به قله‌ها فکر کنیم.

عده‌ای این آمار و ارقام را نمی‌پذیرند و ممکن است نگاه دیگری داشته باشند.

دانشجو: این آمار که تولیدی بنده نیست. اینها مربوط به رنکینگ‌های شناخته شده بین المللی است که به صورت شفاف هم عرضه و ارائه می‌شود. نپذیرفتن آن هم هیچ مشکلی را حل نمی‌کند.

* حل وضعیت علمی کشور نیازمند برنامه است نه انکار واقعیت‌ها

من پیشنهاد می‌کنم شما در یک جلسه ای در همین خبرگزاری دعوت کنید تا استدلال آنها هم شنیده شود. آن وقت قضاوت به عهده شنوده است. چه بهتر که مساله‌ای به این مهمی مبدا چالش‌های نظری دانشگاهیان باشد. در هر صورت، نپذیرفتن داده‌های شفاف رنکینگ‌های بین المللی و نمایه‌های استنادی قابل دسترس، هیچ مشکلی را حل نمی‌کند، باید فکری به حال وضعیت علمی فعلی کرد این کار هم برنامه می‌خواهد و نه انکار واقعیت‌ها.

دلیل این افت در رشد علمی کشور و شتاب منفی چیست؟ این اتفاق را چگونه تحلیل می‌کنید.

دانشجو: نیازی به تفسیر و تحلیل من نیست. مقام معظم رهبری در دیدار تیرماه گذشته با اساتید دانشگاه‌ها، به نکته بسیار پر اهمیتی اشاره داشتند. ایشان در آسیب شناسی عوامل کاهنده شتاب علمی کشور، از سیاست بازی و حاشیه سازی در محیط‌های علمی به شدت انتقاد کردند.

اگر اشتباه نکنم تعبیری داشتند که این سم مهلک است برای محیط های علمی کشور. به قضیه بورسیه ها هم اشاره کردند و  آن‌را غلط ترین کارهای چندساله اخیر دانستند. یکسال از صحبت‌های مقام معظم رهبری گذشته و ما متاسفانه امسال هم در آستانه دیدار ماه مبارک رمضان ایشان، با افت علمی بیشتر از سال گذشته روبرو هستیم.

داستان بورسیه ها و حجم وقایع پس از آن، واقعا وزارت علوم را زمین گیر کرد. به واقع این حجم از هزینه های مادی و معنوی که وزارت علوم در قضیه بورسیه ها به خود تحمیل کرد و هزینه ای که برای نظام درست کردند، اگر برای رشد علمی کشور و سیاست گذاری برای پیشبرد آن گذاشته بودند، اکنون به چنین نقطه ای می رسیدیم؟ این همه جارو جنجال در قضیه بورسیه ها، برای یک کار خلاف اخلاق، خلاف قانون و خلاف تدبیر، آیا در شرایط کنونی مورد نیاز کشور و وزارت علوم بود؟

ما باید در وزارتخانه ای مثل علوم برای پنجاه سال آینده کشور برنامه ریزی و طراحی کنیم نه اینکه قضیه بورسیه‌ها را ایجاد کنیم که پس از دو سال از شروع این داستان غم انگیز، هنوز درگیر پرونده ای مثل بورسیه ها باشیم و وقت وزارت و انرژی و زندگی بهترین جوانان وطن را هدر دهیم.

من آمار مختلف مربوط به وضعیت علمی کشور در نمایه اسکوپوس طبق رنکینگ سایت سایماگو در رشته ها و زمینه های مختلف را در سال‌ها و دولت های مختلف استخراج کرده ام. اطلاعات مربوط به موسسه تامسون رویترز (همان ISI ) را هم جمع آوری کردم.

شاید باورش سخت باشد ولی وقتی به وضعیت ایران و رتبه جهانی و سطح تولید علم آن در بازه های گوناگون نگاه می کنید، دقیقا متوجه نقش سیاست گذاری صحیح در پیشبرد و نقش سیاسی بازی در عقبگرد وضعیت علمی کشور می‌شوید.

زمانی که مسئولین دغدغه رشد علمی کشور را  دارند، رشد تولیدات علمی کشور  به ده برابر میانگین رشد علمی جهان می‌رسد. از طرف دیگر وقتی نهادهای متولی تولید علم دنبال حاشیه سازی و سیاست بازی می‌افتند،  علم کشور و رتبه ایران سقوط می‌کند.

به نظرم اقتدار علمی کشور همان اندازه مهم است که  اقتدار سیاسی و اقتدار نظامی کشور است. همانگونه که اقتدار نظامی و امنیتی کشور باید حفظ شود، اقتدار علمی کشور هم باید حفظ شود.

باید مجموعه‌هایی تشکیل شود که از این اقتدار محافظت کنند و در مقابل افرادی که به هر طریق در جهت سیاست‌های ناصحیح حرکت می‌کنند یا مخل آن هستند، بایستند و برخورد کنند.

* مشکل وضعیت علمی کشور با بیانیه و اطلاعیه و تفسیر حل نخواهد شد

مشکل وضعیت علمی کشور با بیانیه و اطلاعیه و تفسیر حل نخواهد شد، حتما سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و طراحی لازم دارد. وزارت علوم و شورای عالی انقلاب فرهنگی باید وارد این گود شوند و برای اقتدار علمی کشور برنامه ریزی کنند.

باید فرامینی که رهبر انقلاب به آنها داده را مرور کنند و در جهت آنها تلاششان را آغاز کنند. برخی ها هم باید دست از حاشیه سازی و شلوغ کاری بردارند و بگذارند دانشگاه‌ها مسیر درست خودشان را طی کنند. دانشگاه برای محقق باید جاذبه پژوهشی ایجاد کند نه حاشیه سیاسی.