معاون نظام‌های پرداخت بانک مرکزی؛
به صدا درآمدن زنگ خطر معامله گران ارز دیجیتال/ آخرین وضعیت انتشار رمزپول بانک مرکزی
یک مسئول در بانک مرکزی با بیان اینکه این بانک انتشار رمزپول با پشتوانه ریال را در دستور کار دارد، گفت: خسارت گسترده‌ای در انتظار معامله‌گران ارزهای دیجیتال است و مردم نباید وارد آن شوند.
به گزارش خبرگزاری بسیج، حرکت دنیا به سمت استفاده از ارزهای دیجیتال از یک سو و سرعت تحولات مرتبط با استفاده از رمزارزها و کریپتوکارنسی‌ها از سوی دیگر، ضرورت حرکت و سیاستگذاری هوشمندانه در این مسیر را بیش از هر زمان دیگری نمایان کرده است؛ اگرچه بانک‌های مرکزی دنیا هنوز هم برای ورود به این عرصه و چگونگی ورود آنها به نقل و انتقالات مالی خود با شک و شبهه‌های بسیاری مواجه هستند. در ایران نیز بانک مرکزی با تعیین مسیر تنظیم‌گری در حوزه رمزارزها و مطالعات اجرایی درخصوص شیوه‌های انتشار و به کارگیری رمزپول بانک مرکزی گام‌های مؤثری را در این رابطه برداشته و در سوی دیگر ماجرا، سایر دستگاه‌های دولتی از جمله وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز در حوزه استخراج رمزارزها و شکل‌گیری رسمی صنعت ماینینگ، گام‌هایی را برداشته‌اند. محمدرضا مانی‌یکتا، معاون اداره نظام‌های پرداخت بانک مرکزی آخرین وضعیت تنظیم مقررات استخراج و مبادلات رمزارزها را تشریح کرده است که از نظرتان می‌گذرد:
* بسیاری از کشور‌های دنیا در حال حرکت به سمت بکارگیری ارزهای دیجیتال در نقل و انتقالات مالی خود هستند و چین نیز به عنوان اولین کشور، طی هفته‌های گذشته از یوآن دیجیتال رونمایی کرد. برنامه بانک مرکزی برای به رسمیت شناختن و رواج معاملات رمزارزها در اقتصاد ایران و مبادلات تجاری چیست؟
- در خصوص رمزارزها، سه مصوبه هیأت وزیران داریم که دو مورد از این مصوبات، مشخصاً در حوزه استخراج رمزارزها بوده‌است؛ اولین آن مربوط به مردادماه ۹۸ است که فعالیت استخراج را به عنوان یک صنعت رسمی در کشور پذیرفته و در آن ساز و کار اخذ مجوز‌های مربوطه مشخص گردیده، وزارت صنعت، معدن و تجارت به عنوان متولی این موضوع تعیین و چارچوبی برای افرادی که قصد دارند در این حوزه‌ها فعالیت کنند، مشخص شده است. این مصوبه مردادماه سال ۹۸ صادرشده و پیرو آن نیز مصوبه دیگری در تیرماه سال ۹۹ صادر شده که موضوع آن تعیین تکلیف تجهیزات و دستگاه‌های مرتبط با استخراج رمزارزها است که پیش از مرداد ۹۸ وارد کشور شده‌اند.
* در حال حاضر، واردات تجهیزات آزاد است؟
- تعیین اولویت واردات تجهیزات استخراج نیز همچون سایر دستگاه‌ها و تجهیزات مرتبط با حوزه فناوری اطلاعات با وزارت صنعت، معدن و تجارت است و متولی مجوزدهی در حوزه استخراج نیز همین وزارتخانه است. این وزارتخانه تعیین می‌کند که بر اساس اولویت سایر کالا‌ها و نیاز کشور، آیا ورود دستگاه‌های استخراج به کشور مجاز است یا خیر.
در حال حاضر به نظر می‌رسد صنعت رسمی استخراج رمزارزها در کشور صنعت فعالی نیست. دلیل آن نیز از سوی فعالان این عرصه، قیمت انرژی عنوان می‌شود؛ جلسات متعددی بین فعالان امر با متولیان تنظیم مقررات مربوطه در وزارت نیرو برقراراست تا قیمت انرژی را بازبینی کنندپس از مصوبه تیرماه سال جاری در خصوص برای تعیین تکلیف تجهیزات استخراج، مصوبه‌ای در ۳۰ مهرماه ۹۹ صادر شده که این مصوبه، اصلاحیه‌ای روی مصوبه مرداد ماه ۹۸ است که بر اساس آن، تبصره‌ای بند ۱ مصوبه قبلی اضافه شده است تا اولاً رمز ارزهای استخراج شده، چطور مورد استفاده قرار بگیرند؛ چرا این یکی از مطالباتی است که فعالان این صنف داشته‌اند؛ و دوم اینکه با توجه به شکل‌گیری منابع ارزی ناشی از فعالیت استخراج، این منابع در راستای تأمین نیاز‌های ارزی کشور که تأمین ارز مورد نیاز واردات خرد است، به کار گرفته شود و بانک مرکزی و وزارت نیرو مکلف شده‌اند تا با روال مشخص، ساز و کار این موضوع را نهایی کنند که بر این اساس، همکاران ما در معاونت‌های ارزی و نظارت بانک مرکزی، دستورالعمل اجرایی این موضوع را تهیه کرده‌اند که به زودی به فعالین این حوزه اطلاع‌رسانی می‌شود.
موضوع دیگری که مطرح می‌شود آن است که در اکثر درگاه‌های شرط‌بندی و قمار در خارج از کشور، استفاده از ارزهای دیجیتال رایج بوده و این ارز‌ها در حال معامله هستند. پس می‌تواند برای دور زدن تحریم نیز مورد استفاده قرار گیرد؛ اگرچه اعداد و ارقام در این سایت‌های شرط‌بندی بالا نیست.
- مجدد تاکید می‌شود که کارکرد اصلی رمزارزها در حوزه تراکنش‌های خرد است. البته به خاطر ویژگی‌های ماهوی رمزارزها و امکان شناسایی محدود متعاملین آن، پتانسیل لازم برای بکارگیری در فعالیت‌های سیاه را دارند. بر همین اساس بانک‌های مرکزی و دستگاه‌های ذیربط در حوزه مبارزه با پولشویی در اکثر کشور‌ها مکانیزم‌ها و ابزار‌های کنترلی برای مواجهه با آن را دارند که ما هم برخی از این ابزار‌ها را تهیه کرده‌ایم که با همکاری دستگاه‌های نظارتی و انتظامی، پیگیری این موضوع در دست اقدام‌است.
* دستورالعمل مبارزه با پولشویی ممکن است که با این رویکرد مورد بازنگری قرار گیرد؟
- خیر؛ بیشتر بحث‌های نظارت و پایش در این فضا مطرح است. انجام این پایش‌ها و شناسایی موارد مجرمانه نیز بسیار موثراست، چراکه در غیر این صورت احتمال تسری و گسترش استفاده از ارزهای دیجیتال در فعالیت‌های سیاه، روز به روز بیشتر شده و به همین دلیل، بانک مرکزی مشابه با حوزه ریالی اقدامات نظارتی و کنترلی در حوزه رمزارزها را پیگیری می‌نماید.
شدیداً توصیه می‌کنیم مردم به خصوص برای سودآوری و سرمایه‌گذاری یا حتی نوسان گیری، اکیداً وارد این حوزه نشوند؛ چراکه به دلیل عدم امکان نظارت و کنترل بازار رمزارزها، امکان بروز خسارات گسترده مالی دور از انتظار نیست* روی حوزه‌هایی که کاربرد‌هایی این رمزارزها بیشتر بوده و معاملاتی که بر اساس آنها صورت می‌گیرد، تصور بیرونی این است که بانک مرکزی به این موضوع ورود نکرده یا افکار عمومی از آن مطلع نیست که سیاست‌های بانک مرکزی در حوزه نحوه معاملات و کاربرد‌هایی که می‌توان برای رمزارز متصور بود، کمرنگ عمل کرده است. راجع به این موضوعات توضیح دهید.
سوال شما متمرکز بر مبادلات رمزارزها است. بر اساس مقررات فعلی و بصورت مشخص مصوبه سال ۹۸ هیأت وزیران، مبادلات رمزارزها در داخل کشور ممنوع است؛ که ما بار‌ها بر ضرورت اجرای مفاد این مصوبه تاکید کرده و به تمامی مراجعی که از بانک مرکزی در این خصوص استعلام کرده‌اند نیز این موضوع متذکر شده و به شدت هم توصیه می‌کنیم اشخاصی که در این حوزه وارد می‌شوند یا سایر مبلغان این حوزه اعم از سایت‌های رسمی که تبلیغات رمزارزها را ارائه می‌نماید باید به ممنوعیت مبادلات رمزارزها در کشور توجه نمایند. نکته دوم اینکه هنوز دامنه مبادلات رمزارزها در داخل کشور گسترده نشده و بر اساس آمار‌های بدست آمده از رصد فضای مبادلات رمزارزها توسط بانک مرکزی، حجم مبادلات صورت گرفته محدود است. البته ملاحظاتی وجود دارد که هم اکنون با مجلس محترم در حال پیگیری موضوع هستیم و آن موضوع جرم‌انگاری در فضای رمزارزها است. نکته مهم اینکه در عین حال که معاملات رمزارزها در داخل کشور مجاز نیست، اما جرایم آن در قوانین به روشنی تبیین نشده و این تنها دلیلی است که ضابطین محترم قضائی و انتظامی، تاکنون مقابله کامل با این پدیده نداشته‌اند. نکته بسیار مهم دیگر اینکه مخاطرات حوزه رمزارزها می‌بایست بصورت جدی توسط متعاملین این حوزه مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که اکثر رمزارز‌های جهان روا به دلیل پشتوانه نامشخص، نوسانات ارزشی گسترده دارند و حتی درخصوص برخی از رمزارز‌های مطرح همچون «تتر» که به دلیل برابری ارزش آن با دلار بسیار پرطرفدار است، مسدود سازی وجوه رمزارزی اشخاص امکان‌پذیر بوده و با توجه به محدودیت‌های ایجاد شده برای هم‌وطنان بر اساس تحریم‌های ظالمانه، در صورت شناسایی صاحب کیف پول رمزارزی «تتر» بعنوان یک شخص ایرانی، مخاطرات جدی به موجودی رمزارزی شخص وارد خواهد شد؛ لذا به دلیل این ملاحظات و مخاطرات است که شدیداً توصیه می‌کنیم مردم به خصوص برای سودآوری و سرمایه‌گذاری یا حتی نوسان‌گیری، اکیداً وارد این حوزه نشوند؛ چراکه به دلیل عدم امکان نظارت و کنترل بازار رمزارزها، امکان بروز خسارات گسترده مالی دور از انتظار نیست.
شما در صحبت‌های خود اشاره داشتید که بخش سیاستگذاری برای تولید رمز ارز را وزارت صنعت انجام می‌دهد. به هر حال اگر دستگاه‌ها وارد شود، حتماً تولید رمز ارز نیز صورت خواهد گرفت. سوال اینجا است که رمز ارزهای تولید شده از این تجهیزات در کنار سرعت بالایی که معاملات رمزارز در دنیا به خود گرفته، به کجا می‌روند و در چه مسیری هزینه می‌شوند؟
- در حال حاضر، بر اساس آماری که ما از وزارت صنعت، معدن و تجارت گرفته‌ایم، فعالیت استخراج در ایران رونق گسترده‌ای ندارد. فرآیند اخذ مجوز از وزارت صمت به این صورت است که متقاضی اقدام به اخذ جواز کرده و پس از دریافت جواز تأسیس واحد استخراج، اقدامات لازم را برای بهره‌برداری از واحد تأسیس شده انجام می‌دهد که تا به حال نیز، براساس اطلاعی که از وزارت صمت داریم، تنها موارد معدودی پروانه بهره‌برداری صادر شده و در حال حاضر به نظر می‌رسد صنعت رسمی استخراج رمزارزها در کشور صنعت فعالی نیست. دلیل آن نیز از سوی فعالان این عرصه، قیمت انرژی عنوان می‌شود که بر این اساس، جلسات متعددی بین فعالان امر با متولیان تنظیم مقررات مربوطه در وزارت نیرو برقراراست تا قیمت انرژی را بازبینی کنند.
* درخواست وزارت صنعت از وزارت نیرو این است که تعرفه انرژی تولید رمزارزها را در این صنعت کاهش دهد؟
- در خصوص تعرفه برق دستگاه‌های ماینینگ براساس مصوبه مرداد ۹۸، نظر وزارت نیرو تعیین‌کننده است. مخاطب اصلی رایزنی‌های صورت پذیرفته از سمت فعالین حوزه نیز وزارت نیرو می‌باشد؛ چرا که تکالیف وزارت صمت نیز بر روی موضوع صدور مجوز فعالیت استخراج رمزارزها متمرکز است.
بررسی‌های کارشناسی نشان داده که رمزارزها در اقتصاد ایران کاربرد و کارکرد کلان ندارد و بر عکس اخباری که در داخل کشور و خارج از کشور مطرح می‌شود رمزارزها نقش قابل ملاحظه‌ای در دورزدن تحریم‌ها نداشته‌اند؛ لیکن بعنوان یک پدیده جدید و اثر گذار، لازم است ریل‌گذاری‌های لازم جهت کنترل این پدیده در جامعه صورت پذیرد* برخی مدعی این امر هستند که با به کارگیری و استخراج گسترده رمزارزها می‌توان تحریم‌ها را دور زد. آیا این ادعا از سوی بانک مرکزی مورد تائید است؟
بررسی‌های کارشناسی نشان داده که رمزارزها در اقتصاد ایران کاربرد و کارکرد کلان ندارد و بر عکس اخباری که در داخل کشور و خارج از کشور مطرح می‌شود رمزارزها نقش قابل ملاحظه‌ای در دورزدن تحریم‌ها نداشته‌اند؛ لیکن بعنوان یک پدیده جدید و اثر گذار، لازم است ریل‌گذاری‌های لازم جهت کنترل این پدیده در جامعه صورت پذیرد؛ آن چنان که در سایر کشور‌ها نیز بانک‌های مرکزی قالباً بیانیه‌هایی را در خصوص ملاحظات و مخاطرات بکارگیری رمزارزها صادر و در مواردی چارچوب‌های مقرراتی را نیز درخصوص دامنه کاربرد این پدیده در جامعه منتشر نموده‌اند. البته در حوزه خرد برخی مشکلاتی که در مبادلات خارجی وجود داشته است توسط رمزارز قابل حل است.
در مقاطعی خود بانک مرکزی قصد داشت تا ارز دیجیتال خود را منتشر کند. این پروژه اکنون در چه مرحله‌ای است؟
عنوان صحیح بجای واژه‌ی ارز دیجیتال بانک مرکزی، رمزپول بانک مرکزی است؛ چراکه این ابزار شکل دیگری از پول ملی است که هم اکنون در جامعه در گردش است. بحث‌های فنی و اقدامات اجرایی بانک مرکزی در این رابطه از سال ۹۷ شروع شده و بستر‌های فنی لازم برای انتشار ریال دیجیتال در قالب کریپتو ریال پیاده‌سازی گردیده‌اند؛ اما ملاحظات متعدد اقتصادی، قانونی و نظارتی در این رابطه وجود دارد و البته این ملاحظات بسیار پیچیده‌تر و گسترده‌تر از اقدامات فنی بوده و در قالب کارگروه‌های متعدد در بانک مرکزی در دست بررسی هستند.
* یعنی استخراج رمزارز هم انجام شده است؟
رمزپول بانک مرکزی از نوع قابل استخراج نیست. این ابزار از نوع رمزینه دارایی‌های با پشتوانه ثابت است که بانک‌های مرکزی با پشتوانه مشخص و غالباً مبتنی بر واحد پول ملی کشور‌ها منتشر می‌نمایند. یک نمونه آن انتشار پترو از سوی ونزوئلا بود که از سوی بانک مرکزی آن کشور با پشتوانه نفت منتشر گردید؛ و البته امکان انتشار آن با سایر پشتوانه‌ها نیز وجود دارد. این موضوع در سایر کشور‌ها در قالب طرح‌های مطالعاتی در حال انجام است و صرفاً در کشور چین، انتشار یوآن دیجیتال در چهار استان به صورت آزمایشی پیاده‌سازی شده تا اثرات آن بر اقتصاد این کشور مورد بررسی قرارگیرد. بر همین اساس در بانک مرکزی نیز مطالعاتی در دست انجام است تا موضوع ابزار‌های سیاستگذاری پولی در حوزه پول دیجیتال بانک مرکزی بصورت کامل مورد بررسی قرار گیرد. نکته مهم اینکه این پدیده بسیار بدیع است و سایر بانک‌های مرکزی دنیا اکثراً اقدامات مطالعاتی خود را از ابتدای ۲۰۲۱ آغاز خواهد کرد؛ تا ضمن بررسی محسنات این ابزار، نقاط ضعف، مخاطرات و روش‌های صحیح مقابله با آن را شناسایی نمایند.
رمزپول بانک مرکزی به دو شکل کاربرد دارد؛ یا در حوزه خرد مورد استفاده قرار می‌گیرد یعنی مشابه اسکناس و مسکوک، در اختیار عموم مردم قرار خواهدگرفت که این حالت، فواید گسترده‌ای را به‌همراه خواهدداشت از جمله امکان نقل و انتقال سریع و کاهش قابل ملاحظه هزینه چاپ و نشر اسکناس و مسکوک و البته عدم نیاز به عملیات تسویه بین بانکی در کنار هزینه اندک توسعه شبکه پرداخت نسبت به مدل‌های مرسوم فعلی؛ اما یک حوزه دیگر کارکردی برای رمزپول بانک مرکزی، کاربرد عمده وبکارگیری آن برای عملیات تسویه بین بانکی استبرگردیم به چالش های اصلی این حوزه. شما به عنوان بانک مرکزی، به چه مخاطراتی در این حوزه رسیده‌اید؟
* رمزپول بانک مرکزی به دو شکل کاربرد دارد؛ یا در حوزه خرد مورد استفاده قرار می‌گیرد یعنی مشابه اسکناس و مسکوک، در اختیار عموم مردم قرار خواهدگرفت که این حالت، فواید گسترده‌ای را به‌همراه خواهدداشت از جمله امکان نقل و انتقال سریع و کاهش قابل ملاحظه هزینه چاپ و نشر اسکناس و مسکوک و البته عدم نیاز به عملیات تسویه بین بانکی در کنار هزینه اندک توسعه شبکه پرداخت نسبت به مدل‌های مرسوم فعلی؛ اما یک حوزه دیگر کارکردی برای رمزپول بانک مرکزی، کاربرد عمده وبکارگیری آن برای عملیات تسویه بین بانکی است. اینکه ما قرار است در کدام‌یک از حوزه‌های مربوطه، رمزپول بانک مرکزی را طراحی و مورد استفاده قرار دهیم، بر اساس سیاست‌های پولی و ویژگی‌های ماهوی این ابزار تعیین شده و البته موضوعی است که توسط سایر کشور‌ها نیز در حال بررسی است. ملاحظه دوم و فارغ از دامنه کاربری رمزپول بانک مرکزی، دامنه حضور بانک‌ها و مؤسسات اعتباری و نقش آنها در توسعه و طراحی مدل توزیع‌شده رمزپول است؛ که بخش مهمی از این ملاحظه معطوف به قوانین و مقررات فعلی کشور است که بر اساس آن نشر پول در کشور بصورت انحصاری در اختیار بانک مرکزی است و مؤسسات مالی و اعتباری اجازه چاپ و نشر پول را ندارند؛ لذا اینکه ما در حوزه رمزپول هم این سیاست را پیاده‌سازی نمائیم که عملاً عموم جامعه را سپرده‌گذار نزد بانک مرکزی می‌نماید یا اینکه روش دیگری متفاوت از این روش به کار گرفته شود، جزو علامت سوال‌هایی است که با توجه به الگو‌های مدل‌سازی پیشنهادی صندوق بین‌المللی پول و بررسی اثرات آن بر پارامتر‌های کلان اقتصادی، باید نسبت به حل آنها و تعیین راهبرد‌های سیاستی لازم اقدام گردد.
در حال حاضر پشتوانه ثابت در نظر گرفته شده برای انتشار رمزپول بانک مرکزی چیست؟
آنچه که در حال بررسی آن در بانک مرکزی هستیم، کریپتوریال است تا مبتنی بر پول ملی کشور، شکل دیگری از پول با استفاده از فناوری دفترکل توزیع‌شده منتشر گردد.
چه سهمی از سبد مالی را در برمی‌گیرد؟
- پاسخ به این سوال منوط به تکمیل بررسی‌های اقتصادی است که در سوال قبلی به آن پرداخته شد. در واقع حوزه اقتصادی بانک مرکزی است که تعیین خواهدکرد در کنار اسکناس و مسکوکی که بانک مرکزی منتشر می‌نماید، چه سهمی از سبد این انتشار به کریپتوریال تعلق گیرد؛ و البته تمامی این موارد منوط به تعیین دامنه کاربرد رمزپول در حوزه خرد یا عمده است؛ چراکه اگر قرار بر انتشار رمزپول عمده بانک مرکزی باشد، سوالات و ملاحظات لازم به بررسی در این رابطه کاملاً متفاوت خواهند بود. همچنین، بحث نقش بانک‌ها و مؤسسات اعتباری در شبکه توزیع‌شده نیز مطرح است؛ چراکه هدف غایی استفاده کامل از فواید فناوری دفترکل توزیع‌شده است. موضوع مهم دیگر، بحث زمان اجرای طرح است؛ اقتصاد ایران در حال حاضر شرایط ویژه‌ای را پشت سر گذاشته و حتماً نیاز است تا با توجه به ضرورت ایجاد اشتیاق و پذیرش رمزپول از سوی بخش‌های مختلف جامعه با دقت نظر فراوان، زمان مناسب جهت اجرای طرح تعیین گردد.
بالاخره چه چشم اندازی برای تولد رمزپول ایران می‌توان در نظر گرفت؟
- قطعاً نباید اقدامات ما مشابه حرکت شتابزده درخصوص انتشار پترو در ونزوئلا، به یک تجربه نه چندان موفق بدل شود؛ آن چنان که در کشور ونزوئلا حاکمیت به شدت از رمزپول پترو حمایت نموده، ولی مردم اقبالی به استفاده از آن نشان نمی‌دهند. نکته حائز اهمیت دیگر اینکه هنوز بانک‌های مرکزی کشور‌های با اقتصاد‌های بزرگ که برنامه‌های مطالعاتی و آزمایشی را در این رابطه دنبال می‌نمایند، اثرات و نتایج بررسی‌ها و اقدامات خود را منعکس ننموده‌اند. ملاحظه مهم اینکه بانک تسویه جهانی که بصورت مرتب مطالعات بانک‌های مرکزی دنیا درخصوص انتشار رمزپول را منتشر می‌نماید؛ تا به امروز صرفاً رهنمود‌های مطالعاتی را در این زمینه منتشر نموده و هنوز نتایج اقدامات اجرایی سایر کشور‌ها و چالش‌های سیاستگذاری پولی درخصوص رمزپول بانک مرکزی منتشر نشده است؛ و اکثر کشور‌های فعال در این رابطه نیز، علاوه بر انجام مطالعات و اقدامات آزمایشی، در انتظار انتشار تجارب کشور‌های دیگر در این زمینه هستند. به هر صورت موضوع بسیار جدید است و نباید شتابزده عمل نمود.
* شما تاکید کردید که باید اقتصاد به مرحله ثبات برسد که بشود از این ابزار استفاده کرد، اما آیا این موضوع را در نظر می‌گیرید که ایران همواره به صورت سینوسی در بازه‌های زمانی متفاوت نوسانات فاکتور‌های اقتصادی را تجربه می‌کند. برای آن دوره‌ها باز هم این نقش تعریف می‌شود یا خیر؟
- موضوع اصلی آن است که این شکل جدید از پول اگر در مرحله ثبات وارد چرخه اقتصادی شده و در همین مرحله ثبات اقتصادی با فرهنگ‌سازی مناسب مورد کاربرد قرار گیرد، در مقاطعی که به هر دلیل اقتصاد با چالش‌هایی همراه گردد، تاب‌آوری خود را در کنار سایر انواع پول در جامعه حفظ می‌نماید؛ لذا نگرانی اصلی ما پس از ملاحظات اجرایی و اقتصادی، شناسایی زمان مناسب جهت اجرای این طرح است.
* به هر حال دوره‌های ثبات در اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر به شدت کوتاه شده و سرعت توسعه رمزارزها از تصمیمات ما پیشی گرفته است.
نکته این است که رمزپول را نباید با رمزارزها مقایسه کرد چرا که فقط نام و فناوری زمینه‌ای آنها شبیه هم است. سایر کشور‌هایی که هیچیک از چالش‌های اقتصاد ما را هم ندارند، در این حوزه بسیار با احتیاط و با دقت نظر مضاعف وارد شده‌اند. این موضوع در تمامی دنیا در فاز بررسی‌های آزمایشی به سر می‌برد. اکثر قریب به اتفاق کشور‌ها نیز در مرحله مطالعاتی موضوع هستند و فقط در کشور چین آن هم بصورت کاملاً محدود و کنترل‌شده، موضوع یوآن دیجیتال در حال بررسی است.
به هر حال تاکید می‌کنیم که مردم ضمن اطلاع از مخاطرات رمزارزها و نوسانات ارزشی گسترده آن، با هدف سرمایه‌گذاری منابع مالی خود را دچار مخاطره ننمایند؛ چرا که با توجه به مشخص نبودن پشتوانه رمزارزها و البته عدم امکان نظارت و کنترل ارزش آنها، امکان بروز خسارات مالی جبران ناپذیر به سرمایه‌های ایشان دور از انتظار نیست.
* بسیاری از کشور‌های دنیا در حال حرکت به سمت بکارگیری ارزهای دیجیتال در نقل و انتقالات مالی خود هستند و چین نیز به عنوان اولین کشور، طی هفته‌های گذشته از یوآن دیجیتال رونمایی کرد. برنامه بانک مرکزی برای به رسمیت شناختن و رواج معاملات رمزارزها در اقتصاد ایران و مبادلات تجاری چیست؟
- در خصوص رمزارزها، سه مصوبه هیأت وزیران داریم که دو مورد از این مصوبات، مشخصاً در حوزه استخراج رمزارزها بوده‌است؛ اولین آن مربوط به مردادماه ۹۸ است که فعالیت استخراج را به عنوان یک صنعت رسمی در کشور پذیرفته و در آن ساز و کار اخذ مجوز‌های مربوطه مشخص گردیده، وزارت صنعت، معدن و تجارت به عنوان متولی این موضوع تعیین و چارچوبی برای افرادی که قصد دارند در این حوزه‌ها فعالیت کنند، مشخص شده است. این مصوبه مردادماه سال ۹۸ صادرشده و پیرو آن نیز مصوبه دیگری در تیرماه سال ۹۹ صادر شده که موضوع آن تعیین تکلیف تجهیزات و دستگاه‌های مرتبط با استخراج رمزارزها است که پیش از مرداد ۹۸ وارد کشور شده‌اند.
* در حال حاضر، واردات تجهیزات آزاد است؟
- تعیین اولویت واردات تجهیزات استخراج نیز همچون سایر دستگاه‌ها و تجهیزات مرتبط با حوزه فناوری اطلاعات با وزارت صنعت، معدن و تجارت است و متولی مجوزدهی در حوزه استخراج نیز همین وزارتخانه است. این وزارتخانه تعیین می‌کند که بر اساس اولویت سایر کالا‌ها و نیاز کشور، آیا ورود دستگاه‌های استخراج به کشور مجاز است یا خیر.
در حال حاضر به نظر می‌رسد صنعت رسمی استخراج رمزارزها در کشور صنعت فعالی نیست. دلیل آن نیز از سوی فعالان این عرصه، قیمت انرژی عنوان می‌شود؛ جلسات متعددی بین فعالان امر با متولیان تنظیم مقررات مربوطه در وزارت نیرو برقراراست تا قیمت انرژی را بازبینی کنندپس از مصوبه تیرماه سال جاری در خصوص برای تعیین تکلیف تجهیزات استخراج، مصوبه‌ای در ۳۰ مهرماه ۹۹ صادر شده که این مصوبه، اصلاحیه‌ای روی مصوبه مرداد ماه ۹۸ است که بر اساس آن، تبصره‌ای بند ۱ مصوبه قبلی اضافه شده است تا اولاً رمز ارزهای استخراج شده، چطور مورد استفاده قرار بگیرند؛ چرا این یکی از مطالباتی است که فعالان این صنف داشته‌اند؛ و دوم اینکه با توجه به شکل‌گیری منابع ارزی ناشی از فعالیت استخراج، این منابع در راستای تأمین نیاز‌های ارزی کشور که تأمین ارز مورد نیاز واردات خرد است، به کار گرفته شود و بانک مرکزی و وزارت نیرو مکلف شده‌اند تا با روال مشخص، ساز و کار این موضوع را نهایی کنند که بر این اساس، همکاران ما در معاونت‌های ارزی و نظارت بانک مرکزی، دستورالعمل اجرایی این موضوع را تهیه کرده‌اند که به زودی به فعالین این حوزه اطلاع‌رسانی می‌شود.
موضوع دیگری که مطرح می‌شود آن است که در اکثر درگاه‌های شرط‌بندی و قمار در خارج از کشور، استفاده از ارزهای دیجیتال رایج بوده و این ارز‌ها در حال معامله هستند. پس می‌تواند برای دور زدن تحریم نیز مورد استفاده قرار گیرد؛ اگرچه اعداد و ارقام در این سایت‌های شرط‌بندی بالا نیست.
- مجدد تاکید می‌شود که کارکرد اصلی رمزارزها در حوزه تراکنش‌های خرد است. البته به خاطر ویژگی‌های ماهوی رمزارزها و امکان شناسایی محدود متعاملین آن، پتانسیل لازم برای بکارگیری در فعالیت‌های سیاه را دارند. بر همین اساس بانک‌های مرکزی و دستگاه‌های ذیربط در حوزه مبارزه با پولشویی در اکثر کشور‌ها مکانیزم‌ها و ابزار‌های کنترلی برای مواجهه با آن را دارند که ما هم برخی از این ابزار‌ها را تهیه کرده‌ایم که با همکاری دستگاه‌های نظارتی و انتظامی، پیگیری این موضوع در دست اقدام‌است.
* دستورالعمل مبارزه با پولشویی ممکن است که با این رویکرد مورد بازنگری قرار گیرد؟
- خیر؛ بیشتر بحث‌های نظارت و پایش در این فضا مطرح است. انجام این پایش‌ها و شناسایی موارد مجرمانه نیز بسیار موثراست، چراکه در غیر این صورت احتمال تسری و گسترش استفاده از ارزهای دیجیتال در فعالیت‌های سیاه، روز به روز بیشتر شده و به همین دلیل، بانک مرکزی مشابه با حوزه ریالی اقدامات نظارتی و کنترلی در حوزه رمزارزها را پیگیری می‌نماید.
شدیداً توصیه می‌کنیم مردم به خصوص برای سودآوری و سرمایه‌گذاری یا حتی نوسان گیری، اکیداً وارد این حوزه نشوند؛ چراکه به دلیل عدم امکان نظارت و کنترل بازار رمزارزها، امکان بروز خسارات گسترده مالی دور از انتظار نیست* روی حوزه‌هایی که کاربرد‌هایی این رمزارزها بیشتر بوده و معاملاتی که بر اساس آنها صورت می‌گیرد، تصور بیرونی این است که بانک مرکزی به این موضوع ورود نکرده یا افکار عمومی از آن مطلع نیست که سیاست‌های بانک مرکزی در حوزه نحوه معاملات و کاربرد‌هایی که می‌توان برای رمزارز متصور بود، کمرنگ عمل کرده است. راجع به این موضوعات توضیح دهید.
سوال شما متمرکز بر مبادلات رمزارزها است. بر اساس مقررات فعلی و بصورت مشخص مصوبه سال ۹۸ هیأت وزیران، مبادلات رمزارزها در داخل کشور ممنوع است؛ که ما بار‌ها بر ضرورت اجرای مفاد این مصوبه تاکید کرده و به تمامی مراجعی که از بانک مرکزی در این خصوص استعلام کرده‌اند نیز این موضوع متذکر شده و به شدت هم توصیه می‌کنیم اشخاصی که در این حوزه وارد می‌شوند یا سایر مبلغان این حوزه اعم از سایت‌های رسمی که تبلیغات رمزارزها را ارائه می‌نماید باید به ممنوعیت مبادلات رمزارزها در کشور توجه نمایند. نکته دوم اینکه هنوز دامنه مبادلات رمزارزها در داخل کشور گسترده نشده و بر اساس آمار‌های بدست آمده از رصد فضای مبادلات رمزارزها توسط بانک مرکزی، حجم مبادلات صورت گرفته محدود است. البته ملاحظاتی وجود دارد که هم اکنون با مجلس محترم در حال پیگیری موضوع هستیم و آن موضوع جرم‌انگاری در فضای رمزارزها است. نکته مهم اینکه در عین حال که معاملات رمزارزها در داخل کشور مجاز نیست، اما جرایم آن در قوانین به روشنی تبیین نشده و این تنها دلیلی است که ضابطین محترم قضائی و انتظامی، تاکنون مقابله کامل با این پدیده نداشته‌اند. نکته بسیار مهم دیگر اینکه مخاطرات حوزه رمزارزها می‌بایست بصورت جدی توسط متعاملین این حوزه مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که اکثر رمزارز‌های جهان روا به دلیل پشتوانه نامشخص، نوسانات ارزشی گسترده دارند و حتی درخصوص برخی از رمزارز‌های مطرح همچون «تتر» که به دلیل برابری ارزش آن با دلار بسیار پرطرفدار است، مسدود سازی وجوه رمزارزی اشخاص امکان‌پذیر بوده و با توجه به محدودیت‌های ایجاد شده برای هم‌وطنان بر اساس تحریم‌های ظالمانه، در صورت شناسایی صاحب کیف پول رمزارزی «تتر» بعنوان یک شخص ایرانی، مخاطرات جدی به موجودی رمزارزی شخص وارد خواهد شد؛ لذا به دلیل این ملاحظات و مخاطرات است که شدیداً توصیه می‌کنیم مردم به خصوص برای سودآوری و سرمایه‌گذاری یا حتی نوسان‌گیری، اکیداً وارد این حوزه نشوند؛ چراکه به دلیل عدم امکان نظارت و کنترل بازار رمزارزها، امکان بروز خسارات گسترده مالی دور از انتظار نیست.
شما در صحبت‌های خود اشاره داشتید که بخش سیاستگذاری برای تولید رمز ارز را وزارت صنعت انجام می‌دهد. به هر حال اگر دستگاه‌ها وارد شود، حتماً تولید رمز ارز نیز صورت خواهد گرفت. سوال اینجا است که رمز ارزهای تولید شده از این تجهیزات در کنار سرعت بالایی که معاملات رمزارز در دنیا به خود گرفته، به کجا می‌روند و در چه مسیری هزینه می‌شوند؟
- در حال حاضر، بر اساس آماری که ما از وزارت صنعت، معدن و تجارت گرفته‌ایم، فعالیت استخراج در ایران رونق گسترده‌ای ندارد. فرآیند اخذ مجوز از وزارت صمت به این صورت است که متقاضی اقدام به اخذ جواز کرده و پس از دریافت جواز تأسیس واحد استخراج، اقدامات لازم را برای بهره‌برداری از واحد تأسیس شده انجام می‌دهد که تا به حال نیز، براساس اطلاعی که از وزارت صمت داریم، تنها موارد معدودی پروانه بهره‌برداری صادر شده و در حال حاضر به نظر می‌رسد صنعت رسمی استخراج رمزارزها در کشور صنعت فعالی نیست. دلیل آن نیز از سوی فعالان این عرصه، قیمت انرژی عنوان می‌شود که بر این اساس، جلسات متعددی بین فعالان امر با متولیان تنظیم مقررات مربوطه در وزارت نیرو برقراراست تا قیمت انرژی را بازبینی کنند.
* درخواست وزارت صنعت از وزارت نیرو این است که تعرفه انرژی تولید رمزارزها را در این صنعت کاهش دهد؟
- در خصوص تعرفه برق دستگاه‌های ماینینگ براساس مصوبه مرداد ۹۸، نظر وزارت نیرو تعیین‌کننده است. مخاطب اصلی رایزنی‌های صورت پذیرفته از سمت فعالین حوزه نیز وزارت نیرو می‌باشد؛ چرا که تکالیف وزارت صمت نیز بر روی موضوع صدور مجوز فعالیت استخراج رمزارزها متمرکز است.
بررسی‌های کارشناسی نشان داده که رمزارزها در اقتصاد ایران کاربرد و کارکرد کلان ندارد و بر عکس اخباری که در داخل کشور و خارج از کشور مطرح می‌شود رمزارزها نقش قابل ملاحظه‌ای در دورزدن تحریم‌ها نداشته‌اند؛ لیکن بعنوان یک پدیده جدید و اثر گذار، لازم است ریل‌گذاری‌های لازم جهت کنترل این پدیده در جامعه صورت پذیرد* برخی مدعی این امر هستند که با به کارگیری و استخراج گسترده رمزارزها می‌توان تحریم‌ها را دور زد. آیا این ادعا از سوی بانک مرکزی مورد تائید است؟
بررسی‌های کارشناسی نشان داده که رمزارزها در اقتصاد ایران کاربرد و کارکرد کلان ندارد و بر عکس اخباری که در داخل کشور و خارج از کشور مطرح می‌شود رمزارزها نقش قابل ملاحظه‌ای در دورزدن تحریم‌ها نداشته‌اند؛ لیکن بعنوان یک پدیده جدید و اثر گذار، لازم است ریل‌گذاری‌های لازم جهت کنترل این پدیده در جامعه صورت پذیرد؛ آن چنان که در سایر کشور‌ها نیز بانک‌های مرکزی قالباً بیانیه‌هایی را در خصوص ملاحظات و مخاطرات بکارگیری رمزارزها صادر و در مواردی چارچوب‌های مقرراتی را نیز درخصوص دامنه کاربرد این پدیده در جامعه منتشر نموده‌اند. البته در حوزه خرد برخی مشکلاتی که در مبادلات خارجی وجود داشته است توسط رمزارز قابل حل است.
در مقاطعی خود بانک مرکزی قصد داشت تا ارز دیجیتال خود را منتشر کند. این پروژه اکنون در چه مرحله‌ای است؟
عنوان صحیح بجای واژه‌ی ارز دیجیتال بانک مرکزی، رمزپول بانک مرکزی است؛ چراکه این ابزار شکل دیگری از پول ملی است که هم اکنون در جامعه در گردش است. بحث‌های فنی و اقدامات اجرایی بانک مرکزی در این رابطه از سال ۹۷ شروع شده و بستر‌های فنی لازم برای انتشار ریال دیجیتال در قالب کریپتو ریال پیاده‌سازی گردیده‌اند؛ اما ملاحظات متعدد اقتصادی، قانونی و نظارتی در این رابطه وجود دارد و البته این ملاحظات بسیار پیچیده‌تر و گسترده‌تر از اقدامات فنی بوده و در قالب کارگروه‌های متعدد در بانک مرکزی در دست بررسی هستند.
* یعنی استخراج رمزارز هم انجام شده است؟
رمزپول بانک مرکزی از نوع قابل استخراج نیست. این ابزار از نوع رمزینه دارایی‌های با پشتوانه ثابت است که بانک‌های مرکزی با پشتوانه مشخص و غالباً مبتنی بر واحد پول ملی کشور‌ها منتشر می‌نمایند. یک نمونه آن انتشار پترو از سوی ونزوئلا بود که از سوی بانک مرکزی آن کشور با پشتوانه نفت منتشر گردید؛ و البته امکان انتشار آن با سایر پشتوانه‌ها نیز وجود دارد. این موضوع در سایر کشور‌ها در قالب طرح‌های مطالعاتی در حال انجام است و صرفاً در کشور چین، انتشار یوآن دیجیتال در چهار استان به صورت آزمایشی پیاده‌سازی شده تا اثرات آن بر اقتصاد این کشور مورد بررسی قرارگیرد. بر همین اساس در بانک مرکزی نیز مطالعاتی در دست انجام است تا موضوع ابزار‌های سیاستگذاری پولی در حوزه پول دیجیتال بانک مرکزی بصورت کامل مورد بررسی قرار گیرد. نکته مهم اینکه این پدیده بسیار بدیع است و سایر بانک‌های مرکزی دنیا اکثراً اقدامات مطالعاتی خود را از ابتدای ۲۰۲۱ آغاز خواهد کرد؛ تا ضمن بررسی محسنات این ابزار، نقاط ضعف، مخاطرات و روش‌های صحیح مقابله با آن را شناسایی نمایند.
رمزپول بانک مرکزی به دو شکل کاربرد دارد؛ یا در حوزه خرد مورد استفاده قرار می‌گیرد یعنی مشابه اسکناس و مسکوک، در اختیار عموم مردم قرار خواهدگرفت که این حالت، فواید گسترده‌ای را به‌همراه خواهدداشت از جمله امکان نقل و انتقال سریع و کاهش قابل ملاحظه هزینه چاپ و نشر اسکناس و مسکوک و البته عدم نیاز به عملیات تسویه بین بانکی در کنار هزینه اندک توسعه شبکه پرداخت نسبت به مدل‌های مرسوم فعلی؛ اما یک حوزه دیگر کارکردی برای رمزپول بانک مرکزی، کاربرد عمده وبکارگیری آن برای عملیات تسویه بین بانکی استبرگردیم به چالش های اصلی این حوزه. شما به عنوان بانک مرکزی، به چه مخاطراتی در این حوزه رسیده‌اید؟
* رمزپول بانک مرکزی به دو شکل کاربرد دارد؛ یا در حوزه خرد مورد استفاده قرار می‌گیرد یعنی مشابه اسکناس و مسکوک، در اختیار عموم مردم قرار خواهدگرفت که این حالت، فواید گسترده‌ای را به‌همراه خواهدداشت از جمله امکان نقل و انتقال سریع و کاهش قابل ملاحظه هزینه چاپ و نشر اسکناس و مسکوک و البته عدم نیاز به عملیات تسویه بین بانکی در کنار هزینه اندک توسعه شبکه پرداخت نسبت به مدل‌های مرسوم فعلی؛ اما یک حوزه دیگر کارکردی برای رمزپول بانک مرکزی، کاربرد عمده وبکارگیری آن برای عملیات تسویه بین بانکی است. اینکه ما قرار است در کدام‌یک از حوزه‌های مربوطه، رمزپول بانک مرکزی را طراحی و مورد استفاده قرار دهیم، بر اساس سیاست‌های پولی و ویژگی‌های ماهوی این ابزار تعیین شده و البته موضوعی است که توسط سایر کشور‌ها نیز در حال بررسی است. ملاحظه دوم و فارغ از دامنه کاربری رمزپول بانک مرکزی، دامنه حضور بانک‌ها و مؤسسات اعتباری و نقش آنها در توسعه و طراحی مدل توزیع‌شده رمزپول است؛ که بخش مهمی از این ملاحظه معطوف به قوانین و مقررات فعلی کشور است که بر اساس آن نشر پول در کشور بصورت انحصاری در اختیار بانک مرکزی است و مؤسسات مالی و اعتباری اجازه چاپ و نشر پول را ندارند؛ لذا اینکه ما در حوزه رمزپول هم این سیاست را پیاده‌سازی نمائیم که عملاً عموم جامعه را سپرده‌گذار نزد بانک مرکزی می‌نماید یا اینکه روش دیگری متفاوت از این روش به کار گرفته شود، جزو علامت سوال‌هایی است که با توجه به الگو‌های مدل‌سازی پیشنهادی صندوق بین‌المللی پول و بررسی اثرات آن بر پارامتر‌های کلان اقتصادی، باید نسبت به حل آنها و تعیین راهبرد‌های سیاستی لازم اقدام گردد.
در حال حاضر پشتوانه ثابت در نظر گرفته شده برای انتشار رمزپول بانک مرکزی چیست؟
آنچه که در حال بررسی آن در بانک مرکزی هستیم، کریپتوریال است تا مبتنی بر پول ملی کشور، شکل دیگری از پول با استفاده از فناوری دفترکل توزیع‌شده منتشر گردد.
چه سهمی از سبد مالی را در برمی‌گیرد؟
- پاسخ به این سوال منوط به تکمیل بررسی‌های اقتصادی است که در سوال قبلی به آن پرداخته شد. در واقع حوزه اقتصادی بانک مرکزی است که تعیین خواهدکرد در کنار اسکناس و مسکوکی که بانک مرکزی منتشر می‌نماید، چه سهمی از سبد این انتشار به کریپتوریال تعلق گیرد؛ و البته تمامی این موارد منوط به تعیین دامنه کاربرد رمزپول در حوزه خرد یا عمده است؛ چراکه اگر قرار بر انتشار رمزپول عمده بانک مرکزی باشد، سوالات و ملاحظات لازم به بررسی در این رابطه کاملاً متفاوت خواهند بود. همچنین، بحث نقش بانک‌ها و مؤسسات اعتباری در شبکه توزیع‌شده نیز مطرح است؛ چراکه هدف غایی استفاده کامل از فواید فناوری دفترکل توزیع‌شده است. موضوع مهم دیگر، بحث زمان اجرای طرح است؛ اقتصاد ایران در حال حاضر شرایط ویژه‌ای را پشت سر گذاشته و حتماً نیاز است تا با توجه به ضرورت ایجاد اشتیاق و پذیرش رمزپول از سوی بخش‌های مختلف جامعه با دقت نظر فراوان، زمان مناسب جهت اجرای طرح تعیین گردد.
بالاخره چه چشم اندازی برای تولد رمزپول ایران می‌توان در نظر گرفت؟
- قطعاً نباید اقدامات ما مشابه حرکت شتابزده درخصوص انتشار پترو در ونزوئلا، به یک تجربه نه چندان موفق بدل شود؛ آن چنان که در کشور ونزوئلا حاکمیت به شدت از رمزپول پترو حمایت نموده، ولی مردم اقبالی به استفاده از آن نشان نمی‌دهند. نکته حائز اهمیت دیگر اینکه هنوز بانک‌های مرکزی کشور‌های با اقتصاد‌های بزرگ که برنامه‌های مطالعاتی و آزمایشی را در این رابطه دنبال می‌نمایند، اثرات و نتایج بررسی‌ها و اقدامات خود را منعکس ننموده‌اند. ملاحظه مهم اینکه بانک تسویه جهانی که بصورت مرتب مطالعات بانک‌های مرکزی دنیا درخصوص انتشار رمزپول را منتشر می‌نماید؛ تا به امروز صرفاً رهنمود‌های مطالعاتی را در این زمینه منتشر نموده و هنوز نتایج اقدامات اجرایی سایر کشور‌ها و چالش‌های سیاستگذاری پولی درخصوص رمزپول بانک مرکزی منتشر نشده است؛ و اکثر کشور‌های فعال در این رابطه نیز، علاوه بر انجام مطالعات و اقدامات آزمایشی، در انتظار انتشار تجارب کشور‌های دیگر در این زمینه هستند. به هر صورت موضوع بسیار جدید است و نباید شتابزده عمل نمود.
* شما تاکید کردید که باید اقتصاد به مرحله ثبات برسد که بشود از این ابزار استفاده کرد، اما آیا این موضوع را در نظر می‌گیرید که ایران همواره به صورت سینوسی در بازه‌های زمانی متفاوت نوسانات فاکتور‌های اقتصادی را تجربه می‌کند. برای آن دوره‌ها باز هم این نقش تعریف می‌شود یا خیر؟
- موضوع اصلی آن است که این شکل جدید از پول اگر در مرحله ثبات وارد چرخه اقتصادی شده و در همین مرحله ثبات اقتصادی با فرهنگ‌سازی مناسب مورد کاربرد قرار گیرد، در مقاطعی که به هر دلیل اقتصاد با چالش‌هایی همراه گردد، تاب‌آوری خود را در کنار سایر انواع پول در جامعه حفظ می‌نماید؛ لذا نگرانی اصلی ما پس از ملاحظات اجرایی و اقتصادی، شناسایی زمان مناسب جهت اجرای این طرح است.
* به هر حال دوره‌های ثبات در اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر به شدت کوتاه شده و سرعت توسعه رمزارزها از تصمیمات ما پیشی گرفته است.
نکته این است که رمزپول را نباید با رمزارزها مقایسه کرد چرا که فقط نام و فناوری زمینه‌ای آنها شبیه هم است. سایر کشور‌هایی که هیچیک از چالش‌های اقتصاد ما را هم ندارند، در این حوزه بسیار با احتیاط و با دقت نظر مضاعف وارد شده‌اند. این موضوع در تمامی دنیا در فاز بررسی‌های آزمایشی به سر می‌برد. اکثر قریب به اتفاق کشور‌ها نیز در مرحله مطالعاتی موضوع هستند و فقط در کشور چین آن هم بصورت کاملاً محدود و کنترل‌شده، موضوع یوآن دیجیتال در حال بررسی است.
به هر حال تاکید می‌کنیم که مردم ضمن اطلاع از مخاطرات رمزارزها و نوسانات ارزشی گسترده آن، با هدف سرمایه‌گذاری منابع مالی خود را دچار مخاطره ننمایند؛ چرا که با توجه به مشخص نبودن پشتوانه رمزارزها و البته عدم امکان نظارت و کنترل ارزش آنها، امکان بروز خسارات مالی جبران ناپذیر به سرمایه‌های ایشان دور از انتظار نیست.
منبع:مهر/
ارسال نظرات
غیرقابل انتشار: ۰
در انتظار بررسی: ۱
انتشار یافته: ۰
پر بیننده ها
آخرین اخبار
