در سالهای اخیر پیاده روی اربعین به مانوری عظیم از همگرایی ملت‌های مسلمانان و همچنین مسلمانان و شیعیان کشورهای اروپایی در برابر جریان‌های تکفیری و ضد اسلامی تبدیل شده است. مانوری که به باور بسیاری مرزهای متعارف بین ملت‌ها را برهم زده و همبتگی و اتحاد جدیدی را در غرب آسیا و جهان اسلامی به نمایش می‌گذارد.
در همین زمینه و برای بررسی ابعاد ژئوپلتیک پیاده روی اربعین و همگرایی ملت‌های مسلمان در سالهای اخیر، با دکتر بهادر زارعی عضو هیئت علمی گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران و از تحلیلگران حوزه ژئوپولتیک به گفتگو نشستیم.
تسنیم: رهبر معظم انقلاب امروز در دیدار با موکب‌داران اربعین فرمودند راهپیمایی اربعین میتواند زمینه‌ساز تحقق هدف نهایی امت اسلامی یعنی «تشکیل تمدن عظیم و نوین اسلامی» باشد . شما این حرکت راهپیمایی را درسال‌های اخیر چگونه ارزیابی می‌کنید.
زارعی: راهپیمایی اربعین در سالهای اخیر همگرایی امت گونه را بنا کرد. در یک نظام منطقه‌ای از منظر ژئوپولتیک و از منظر جغرافیای سیاسی ارزش‌های معنوی مشترکی بین ملت‌ها و کشورهای اسلامی از مذاهب متفاوت وجود دارد که میتواند نقش مهمی داشته باشد.
رهبر انقلاب نیز تاکید کردند که ما می‌توانیم مبنای وحدت را توحید، قرآن، نبوت و شخص پیامبر عظیم‌الشان اسلام قرار دهیم. ارزش‌های ناسیونالیستی که در داخل مرزها موجب جدایی ملت‌ها می‌شود، بسیار مخرب است و اروپایی‌ها با وضع قوانین سختگیرانه، به شدت با این مسئله برخورد کرده و تقریبا چنین مسائلی در اروپا کمرنگ شده است. ما که مسلمان هستیم و ارزش‌های معنوی مشترک زیادی داریم که میتواند ما را به سمت همدلی بیشتر سوق بدهد باید تلاش بیشتری در این راستا انجام دهیم.
نکته جالبی که مرحوم جعفر شهیدی می‌‌گفت این بود که در محرم و صفر بویژه در اربعین مسلمانان اهل تسنن عراق بیش از شیعیان برای زیارت حرم امام حسین به سمت کربلا حرکت می‌کنند. بنابراین بسیاری از ارزش‌های مشترکی که در درون جهان اسلامی است میتواند وحدت‌بخش باشد. منادی عدالت بودن و منادی بازگشت به سنت و برابری و برادری بودن و هرگونه قومیت‌گرایی را مورد نکوهش قرار می‌دادن، مولفه‌هایی است که ما می‌توانیم بر روی آن تمرکز کنیم و به واسطه آن به سمت ساخت نظام منطقه‌ای از کشورهای اسلامی و جهان اسلام برویم که خروجی آن همدلی و کاهش چالش‌ها در منطقه خواهد بود.
** دشمن‌سازی‌های موهوم کشورهای غربی مانع شکل‌گیری یک نظام منطقه‌ای منسجم شد
به طور مثال اگر حکام عربستان نسبت به همسایگان جنوبی خود یعنی مردم یمن احساس برابری و برادری کرده و به سمت یک نظام منطقه‌ای حرکت می‌کردند، همانطور که در اروپا ما کشورهای بسیار کوچکی چون لیختن اشتاین را می‌بینیم که به شکل مسالمت آمیز در کنار کشورهای بزرگی چون فرانسه ادامه حیات می‌دهند، دیگر عربستان نگران یمن، عمان و دیگر کشورهای منطقه نمی‌بود. متاسفانه فاصله‌ها و دشمن‌سازی‌های موهومی که کشورهای غربی برای خرید بیشتر سلاح از سوی کشورهای منطقه ایجاد کرده‌اند مانع شکل‌گیری یک نظام منطقه‌ای منسجم شده است.
بازگشت به خویشتن و ارزش‌ها و اصول به دور از ناسیونالیسم عربی و پان ترکیسم و دیگر ناسیونالیسم‌هایی که کشورهای منطقه را از هم جدا می‌کند، میتواند زمینه‌ساز برقراری نظام منطقه‌ای منسجم در غرب آسیا باشد. تجربه تلخ شورای همکاری‌های خلیج فارس که هیچگاه نیز آنطور که باید و شاید شکل منسجمی به خود نگرفت، خروجی ناسیونالیسم عربی در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس بود که نتیجه‌ای جز دوری جستن از ارزش‌های اسلامی و روی‌آوردن به موضوعات قومی و قبیله‌ای بی‌ارزش نداشت.
** شورای همکاری خلیج فارس برآمده از روابط قومی و قبیله‌ای بود
از 1980 تاکنون که از عمر این شورا می‌گذرد، کشورهای حاشیه خلیج فارس هیچگاه نتوانستند یک نظام منطقه‌ای منسجم را ایجاد کنند. همه اینها بازمی‌گردد به فاصله گرفتن از ارزش‌ها اسلامی و اینکه دولتمردان این کشورها برآمده از روابط قومی و قبیله‌ای بوده‌اند.
کشورهای اسلامی باید ارزش‌های اصیل اسلامی را که انسجام بخش و وحدت آفرین است احیا و ارتباطات اجتماعی میان مردم کشورهای منطقه را بازیابی کنند. همانطور که امروز شاهد ارتباط نزدیک و صمیمی میان مردم عراق و ایران هستیم، دیگر کشورهای منطقه نیز می‌توانند در گردهمایی‌های مشترکی چون مناسک حج نقاط وحدت‌بخش را مورد تاکید قرار داده و موجب ایجاد انسجام فراملی در منطقه شوند.
نمونه این انسجام نیز در گذشته وجود داشته است. وقتی که روزنامه‌های سوئدی به ساحت حضرت محمد (ص) بی‌حرمتی کردند، مردم کشورهای مسلمان در اقدامی واحد و مشترک کالاهای سوئدی را تحریم کردند و این وحدت موجب عقب‌نشینی و عذرخواهی مسئولان سوئدی شد. امت اسلامی از اینگونه اقدامات میتواند در دیگر مسائل موجود در منطقه نیز استفاده کرده و مانع بسیاری از زورگویی‌های کشورهای استعمار‌گر شود. منتها در این زمینه غفلتی دیده می‌شود که این غفلت تنها موجب بهره‌مندی مالی کشورهای تولید کننده سلاح در جهان می‌شود.
امروز در حالی که رشد اقتصادی عربستان منفی است ولی بخش عمده تولید ناخالص این کشور صرف خرید اسلحه می‌شود. سلاح‌هایی که بر سر مردم مظلوم یمن ریخته می‌شود تا نفوذ منطقه‌ای عربستان را بالا ببرد. در حالی که اگر این قومیت‌محوری و ناسیونالیسم عربی را به فراموشی می‌سپردند، ثمرات بی‌شماری را برای کشورهای منطقه به ارمغان می‌آورد.
تسنیم: پیروزهای چند سال اخیر محور مقاومت و همگرایی بیش از پیش کشورهای حاضر در این محور از جمله ایران، عراق، سوریه، یمن و لبنان میتواند نشان‌دهنده این باشد که نظام جدیدی در منطقه در حال شکل گرفتن است؟
زارعی: حداقل می‌توان گفت که انسجام مدل ناحیه محور که از منظر جغرافیای سیاسی مجموعه‌ای از نواحی مختلف که یک منطقه را تشکیل می‌دهد را در برمی‌گیرد قطعا میتواند دیگر نواحی موجود در منطقه را ترغیب کند که به سمت انسجام و وحدت از نظر فکری، فرهنگی و سرزمینی حرکت کند. شرط تحقق این مسئله این است که ما نهایت تلاش خود را برای انسجام ناحیه خود انجام دهیم و بازیگران فرامنطقه‌ای و برهم زننده نظم منطقه‌ای که تنها هدف آنها تامین امنیت رژیم صهیونیستی است را از منطقه بیرون کنیم. این موضوع موجب می‌شود که خود به خود نواحی دیگر نیز جذب ناحیه جغرافیایی ما شود، همانطور که امروز شاهد هستیم کشورهایی چون قطر و برخی دیگر از کشورهای منطقه جذب این ناحیه شده‌اند.
** نیازمند یک مدل موفق از نظر توسعه، امنیت، رفاه و معنویت هستیم
اتحادیه اروپا به عنوان یک مدل موفق در ابتدا با 4 کشور تشکیل شد و به مرور زمان توانست دایره نواحی تحت نفوذ خود را گسترش داده و امروز صرفنظر از انگلستان، دارای 27 عضو متمرکز باشد. ما نیز اگر یک مدل موفق از نظر توسعه، امنیت، رفاه، معنویت، اخلاص و ارزش‌های توحیدی را بنا کنیم کشورهای دیگر منطقه نیز دوست دارند که به ناحیه ما بپیوندند.
اگر در انظارمردم و ملت‌های منطقه ملتی باشید که مقتدر مستقل باشید، هر میزان که شما موفقیت‌های سیاسی فرهنگی و انسجام ملی و وحدت اجتماعی بیشتری داشته باشید و هرچه ملت‌ها احساس نزدیکی به شما کنند و شما به نیاز‌های مختلف آنها پاسخ مطلوب و مورد انتظار آنها را بدهید، خود به خود شرایطی فراهم می‌شود تا کشورها به شما نزدیک شوند.
ما ملتی هستیم که در طول تاریخ‌مان در زمان وقوع حوادث برای دیگر ملل، تا حد توان در کنار آنها قرار گرفته و به کمک آنها رفته‌ایم. کشورهای دیگر نیز به همان شکل نگاه می‌کنند که این مسئله به بعد عاطفی برمی‌گردد.
** نزدیکی ملت‌ها دولتمردان را هم تحت فشار قرار می‌دهد
یک بعد این مسئله نیز بعد انسانی است. نظام جهانی ارتباطات آگاهی ملت‌ها را افزایش داده و بیش از دولت‌ها، ملت‌ها را به هم نزدیک کرده است و احساس نزدیکی ملت‌ها به همدیگر از فواید نظام جهانی ارتباطات بوده است. ملت ایران نسبت به ملت عراق و سایر ملل مسلمان نسبت به همدیگر احساس پیوند می‌کنند که همین نزدیکی دولتمردان را هم تحت فشار قرار می‌دهد و نمی‌توانند در برابر ملت خودشان بایستند. این مسئله کمک کرده تا شرایط ژئوپولتیکی جدیدی شکل بگیرد اما متاسفانه نظام رسانههای ما نتوانسته به‌خوبی این مسائل را منعکس کند و گاهی روش‌هایی هم برای نزدیکی ملت‌ها به کار گرفته می‌شود که برعکس افتراق ایجاد می‌کند.
** ایستادگی ملت ایران در برابر آمریکا نگاه چینی‌ها و روس‌ها را هم نسبت به ما تغییر داد
اگر نظام رسانه‌ای بخصوص رسانههای دیدار و شنیداری درست عمل کنند، می‌توانیم در یک دهه تحولات زیادی را شاهد باشیم. همین ایستادگی ما در برابر آمریکا نگاه چینی‌ها و روس‌ها را هم نسبت به ما تغییر داد و اصلاح کرد. این خیلی مهم است که وقتی شما عقلانی در برای زیاده‌خوا‌هی‌ها بایستید، موجب تحسین ملت‌ها می‌شود. ملت ژاپن بعد از جنگ جهانی اول و دوم-نه ژاپنِ کنونی- به‌دلیل ایستادگی در برابر آمریکا مورد احترام بودند و به یک نماد تبدیل شده بودند. ما هم باید از این سرمایه‌ای که ایجاد شده و بارسنگین مقاومت استفاده کرده و عقلانی رفتار کنیم که دچار آسیب نشویم و ملت‌ها از قرار گرفتن در کنار ما احساس بزرگی کنند.
** نگرانی پاپ از گسترش اسلام در اروپا بعد از جنگ سی و سه روزه
بعد از جنگ سی و سه روزه بسیاری از اروپایی‌ها عاشق لبنان و حزب‌الله شده بودند و حتی پاپ هم اظهار نگرانی کرده بود که بعد از جنگ سی و سه روزه اروپایی‌ها به تبعیت از سید حسن نصرالله در حال مسلمان شدن است. کل منطقه جنوب لبنان که شیعیان هستند کمتر از دو هزار کیلومتر مربع است و کل ماحت لبنان 11 هزار کیلومتر است و حدود یک سوم بوشهر است و یک سوم مساحت لبنان شیعیان آن هستند که حزب الله را تشکیل داده‌اند اما ایستادگی همین گروه کوچک موجب یک نگاه ویژه به لبنان و تشیع شد که رفتارهایی مانند تحریم کردن حزب‌الله و قرار دادن آن در لیست گروه‌های تروریستی را در پی داشت.
تسنیم: رهبر انقلاب در دیدار امروز با موکب‌داران عراقی راهپیمایی اربعین از طلیعه‌ی تمدن نوین اسلامی سخن گفتند. «آرنولد توئین‌بی» محقق معروف تاریخ تمدن هم می‌گوید که تمدنها از نیروهای معنوی برمی‌آیند. آیا اتفاقات سالهای اخیر و بخصوص راهپیمایی اربعین میتواند نشانه‌هایی از ظهور تمدن نوین اسلامی باشد؟
زارعی: بله قطعا همینطور است. البته ما در کنار آن معنویت که نیاز تمدنها بوده، به تولید ثروت هم نیازمندیم. ما اگر ملتی باشیم که در تولید ثروت هم موفق هستیم و مانند کره جنوبی به یک سامان اقتصادی برسیم، و در کنار این تولید ثروت یک نیروی معنوی که نگاه آینده‌نگر و توسعه‌گرا از ابعاد مختلف دارد داشته باشیم، موفق می‌شویم.
فقر اگر در کنار معنویت باشد موجب فرسایش تمدن می‌شود. ما باید این نگرانی را داشته باشیم و این دغدغه را در دولتمردان ایجاد کنیم که تمدن علاوه بر معنویت و ایدئولوژی، نیاز به منابع لازم دارد و در این صورت می‌توانیم امیدوار باشیم که یک مدل حکمرانی تولید کنیم اما فقر میتواند معنویت را به حاشیه ببرد. باید این توازن برقرار باشد و الّا فقر بسیاری از ناملایمات و ناهنجاری‌ها را جایگزین ارزش‌های معنوی می‌کند و امیدواریم دولت بتواند از ظرفیت‌های اقتصادی منطقه‌ای استفاده بیشتری کند. اگر این اتفاق بیفتد در کنار ارزش‌های معنوی می‌توانیم یک مدل بسیار موفقی را ارائه کنیم.
