سوای از نگاه فقهی و شرعی به مسئله حج، این فریضه الهی از نگاه معرفتی مورد توجه علما و اندیشمندان قرار گرفته و در این باره کتبی درباره اسرار حج نگاشته شده است. «فلسفه حج و اسرار مناسک آن»، «پیرامون اسرار حج»، «اسرار، مناسک، ادله حج»، «حج نماز بزرگ» و «حج در آیینه عرفان» از جمله این آثار است.
در صورت کلی، دستیابی، استخراج و فرآوری دیگر گزاره‌های معرفتی حج، وظیفه‌ای بر دوش محققان عرصه‌های مختلف علمی و معرفتی است تا با کشف منظرهای قرآنی از این فریضه واجب الهی، جلوات دیگری از این الماس بی‌بدیل را در منظر اهل نظر قرار دهند تا به این ترتیب محصولات معرفتیِ دقیق‌تری نسبت به این فریضه الهی به دست آید تا از این رهگذر بتوان با استفاده از این ظرفیت به‌صورت کاربردی‌تر در راستای اهداف عالی اسلامی و تمدن نوین اسلامی گام برداشت.
جواد مهرپویان محقق و پژوهشگر رشته ارتباطات با گرایش حج و زیارت از محققانی است که منظری نوین از معرفت حج و با پیوستی تمدنی را فراروی ما قرار می‌دهد. وی معتقد است آنچه نیاز است درباره حج مورد توجه قرار گیرد، کاربردی کردن و فهم نشانههای موجود در حج است، لذا تحلیل اندیشمندان باید به کشف الگویی که در نظام خداوندی جاری است منتج شود.
بیشتر بخوانید
مهرپویان در این باره به خبرنگار تسنیم می‌گوید حج برنامه‌ای است که اصل آن، ماجرا یا ماجراهایی بزرگ در آینده بشر است لذا ترتیب مناسک حج، ماکتی از ترتیب وقایع آخرالزمان و عصر ظهور است.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید؛
* وجه تفاوت مطالعات شما درباره حج و مناسک آن با دیگر محققان و اندیشمندان در چه گزاره‌هایی است؟
در بیان مفهوم حج، لغویون و فقها و متکلمین از منظرهای مختلف وارد شده‌اند؛ عده‌ای به بیان معنای ریشه "حجج" پرداخته‌اند که در این نوع تعریف، عموماً تعاریفی مانند «دلیل و برهان آوردن و امری مهم را قصد کردن» ذکر شده است. در تعریفی مشابه، علاوه بر معنای لغوی وارد معنای اصطلاحی هم شده‌اند «حجّ در لغت به‌معنی قصد به شیء معظم است و در شرع مقدس اسلام، اراده و قصد مکلف به بیت‌الله الحرام با اوصاف مخصوص در زمان مخصوص و با شرائط بالخصوص است».
در اصطلاح شرع، حج عبادت مخصوصى است که در زمان و مکان معین و به‌شکل خاصى، در جوار بیت‌الله الحرام به‌منظور اطاعت و تقرّب به خدا انجام میشود. به هر حال بر اساس جمیع تعاریف می‌توان گفت: حج سلسله اعمال به‌هم‌پیوسته دینی است که در ایام خاص و مشخص در شرع و در محل خاص و مشخص در شرع به‌ترتیب کاملاً مشخص انجام می‌گیرد و محور و هدف آن زیارت خانه خداست، به این ترتیب حج نام یک عمل مشخص دینی است که همه جوانب آن از زمان و مکان و اعمال آن در شرع مقدس تعریف شده است.
در تاریخ صدر اسلام نیز کعبه و حج خاستگاه اسلام و شریعت اسلامی است و دارای جایگاهی رفیع است. بسیاری از اتفاقات بزرگ صدر اسلام در این سرزمین و حول کعبه رخ می‌دهد. غدیر که به‌تنهایی تمام رسالت است و محل طرح موضوع عظیم امامت که از منظر قرآنی رسالت اصلی رسول‌الله(ص) است، در بستر حجة‌الوداع قرار داده شده است. در همه این اتفاقات کعبه و حج حاضرند.
اما اهمیت کعبه و حج در اسلام همچنان ادامه می‌یابد به‌گونه‌ای که حرکت‌های اصلاحی بزرگ اسلامی از این بیت عظیم شروع میشود. حرکت عظیم عاشورا که زنده‌کننده اسلام و تبیین‌کننده آن است، از حج و خانه کعبه آغاز میشود. از طرفی حرکت اصلاحی منجی آخرین طی جریان ظهور نیز با این خانه مقدس ارتباطی تنگاتنگ دارد.
* شما در تحقیقات‌تان حج را از منظری تمدنی و آینده‌شناسانه مورد مطالعه قرار دادید؛ امری که ممکن است روزنه‌ای تحقیقی را فراروی محققان عرصه آینده‌پژوهی دینی باز کند، دیدگاه‌تان را در این باره توضیح می‌دهید؟
حج یکی از واجبات دین اسلام است که تفاوت‌های ملموسی با دیگر واجبات دینی دارد. حج یک سفر است، قصد زیارت چهاردیواری که خدا آن را به خود منسوب کرده و از میان زمین‌ها برگزیده است. کعبه خود یک نشانه است؛ در روایات گاهی به‌عنوان نماد و نشان عرش مطرح میشود و گاهی نشان و نماد بیت‌المعمور و اشیائی که دنیایی نیستند و از جنس فضاهای بالاست، اما نماد و به‌عبارت دقیق‌تر نمود آن در زمین کعبه است.
گاهی کعبه نماد مفهوم متعالی امامت و مثال آن مطرح میشود آنجا که حضرت زهرا(ع) فرمود: «مَثَلُ الْإِمَامِ مَثَلُ الْکَعْبَة» یعنی کعبه مثالی از امام است.
این تعدد نشانه‌ها در حج فقط معطوف خود کعبه نیست بلکه اشیاء، زمان‌ها و مکان‌ها و حتی اعمال دینی زیادی در این سفر وجود دارد که می‌تواند یک نشانه باشد. توجه به این نشانه‌ها وقتی جدی میشود که قرآن حج و کعبه را شامل نشانه‌ها معرفی می‌کند و به‌صراحت اعلام می‌کند «فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ»، به این ترتیب حج و کعبه مجموعه‌ای از نشان‌ها خواهد بود که قاعدتاً یک یا چندین مجموعه پیام خواهند داشت.
* این نوع نگاه چه‌دستاورد کاربردی به‌همراه دارد؟
تحلیل حج به‌عنوان مجموعه نشان‌ها، که قاعدتاً نشانههای آن و ترتیب چیدمان عناصر موجود در آن حاکی از انسجام و نظم نشانهای آن است، ما را به تحلیل یک مجموعه منظم هدفمند خواهد کشاند. در تلاش‌هایی که برای تحلیل حج رخ داده است از این نقیصه رنج می‌برند که نتوانسته‌اند مقاطع و عناصر و ترتیب اعجازآور اعمال و مناسک آن را که مبیّن یک برنامه دقیق است در جایگاهی درست، مانند یک برنامه قرار دهند و الگوی برنامه حج را به‌عنوان یک الگوی الهی استخراج کنند.
آنچه نیاز است درباره حج مورد توجه قرار گیرد، کاربردی کردن و فهم نشانههای موجود در حج است، لذا تحلیل آنها باید به کشف الگویی که در نظام خداوندی جاری است منتج شود.
مفهوم "آیه" یعنی نشانی از آینده
* چگونه ایده تحقیقی خود را به مسئله تمدن و عصر ظهور پیوند دادید؟
این ایده می‌گوید، حج برنامه‌ای است که اصل آن، ماجرا یا ماجراهایی بزرگ در آینده بشر است که در دنیا قرار داده شده است و همان طور که اشاره شد، این مسئله از عبارت «فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ» و در مفهوم "آیه" قابل اثبات است که در محل آن مورد مطالعه قرار گرفته است. در این نگاه، «آیه» محمل انتقال پیام مهم الهی به انسان میشود و باید به این پیام‌ها توجه کرد و آنها را فهم کرد و رفتار مناسب در قبال آن انجام داد.
خداوند در قرآن سعی مجدّانه‌ای برای آشنایی انسان با آینده و ایمان به آن دارد حال در حج در قالب یک واجب دینی برنامه را در قالب یک تصویر، یا یک ماکت یا یک مانور در اختیار قرار می‌دهد تا انسان‌ها درس‌های تمدنی را عملاً بیاموزند و دنیای‌شان را با آن آینده مطلوب تنظیم کنند.
* مقداری در این باره بفرمایید که چه ارتباطی بین مفهوم "آیه" با آینده عالم وجود دارد.
طبق تحقیقی که انجام دادم، «آیه» چند معنا در قرآن داشت که بیشترین مورد استفاده‌اش به‌معنای «نشانه یک موضوع مهم» است، نشانهای که خصوصیاتِ اصلی خود را همراه دارد. در پنج سیاق از قرآن «آیه» را به‌صورت تحلیلی بررسی کردم، به‌عنوان مثال در ماجرای عُزیر پیامبر می‌خوانیم ایشان از یک روستایی عبور می‌کرد و دید همه مردند و به خداوند عرضه داشت "چطور اینها را پس از مرگشان زنده می‌کنی؟". در ادامه آیه این‌طور آمده است: «پس خداوند، او را [به‌مدت] صد سال می‌راند. آنگاه او را برانگیخت»، اینجا خداوند مفهوم «بعث» را به‌کار می‌برد و می‌فرماید «ثُمَّ بَعَثَه» او را مبعوث می‌کند، بعث یک موضوع دنیایی نیست بلکه موضوعی است که در دوران رجعت اتفاق میافتد و در حد وسیعتر در قیامت رخ می‌دهد. حالا خداوند این اتفاق از سنخ آینده را در دنیا برای عزیز واقع می‌کند و در همین راستا می‌فرماید "ما تو را آیه قرار دادیم؛ «لِنَجْعَلَكَ آیَةً لِلنَّاس» یعنی یک مفهومی را که مربوط به آینده است در زمان تو و در دنیا قرار دادیم.
ترتیب اعمال حج الگویی از ترتیب وقایع آخرالزمان و ظهور
* اگر امکان دارد به‌صورت مصداقی درباره ارتباط حج با آخرالزمان و ظهور توضیحی دهید.
ابتدا نیاز است مقداری درباره ترتیب اعمال حج توضیحی دهم، زیرا همان طور که عرض کردم در ترتیب اعمال حج اسراری از ترتیب وقایع آینده و یا آخرالزمان تا عصر ظهور نهفته است.
حج تمتع دو مرحله دارد:
یک مرحله آن به‌عنوان عمره تمتع شناخته میشود که طی آن زائران وارد مکه مکرمه می‌شوند که احکام و مناسک خاص خودش را دارد.
مرحله دوم که حج تمتع است با احرام در مکه مکرمه (محدوده حرم) آغاز میشود و زائران پس از احرام راهی عرفات می‌شوند. زائران باید در روز عرفه در صحرای عرفات از ظهر شرعی تا مغرب شرعی در حالی که محرم هستند وقوف داشته باشند. بعد از عرفات زائران راهی مشعر می‌شوند، زائران در مشعر باید از اذان صبح روز عید قربان را تا طلوع خورشید وقوف داشته باشند. زائران بعد از مشعر وارد سرزمین منا می‌شوند، در سرزمین منا زائران ابتدا باید رمی جمره عقبه را انجام دهند، بعد از آن قربانی کنند و بعد از قربانی حلق می‌کنند و با حلق از احرام خارجی می‌شوند و محرمات احرام به‌جز زن و بوی خوش برای‌شان مباح میشود.
تحقق حج منوط به عرفه است
* حال که در ایام عرفه قرار داریم، می‌خواهیم درباره ارتباط عرفه با آخرالزمان یا عصر ظهور توضیحاتی بدهید.
عرفات، نام منطقه وسیعى است با مساحت حدود 18 کیلومترمربع، در شرق مکه، اندکى متمایل به جنوب، میان راه طائف و مکه. این منطقه به‌وسیله کوه‌هایى که به‌شکل نیم‌دایره در اطرافش قرار دارد، مشخص شده است. حجّاج بیت الله الحرام در روز عرفه، یعنى نهم ذىحجه، از ظهر تا مغرب شرعى در این منطقه حضور می‌یابند و در اصطلاح فقهى، این حضور «وقوف» نامیده میشود. اهمیت حضور در عرفات تا آنجاست که گفته‌اند: «الحجُّ عرفة» یا «الحَجُّ عرفات». این وقوف یکى از ارکان حج تمتّع است و در صورت تحقق نیافتن آن، حج محقق نمی‌شود.
این منطقه، صحرایی بیرون حرم است و حاجیان با نیت وقوف، در حالی که مُحرم هستند از ظهر شرعی تا مغرب شرعی باید حضور داشته باشند. اعمال خاصی به‌عنوان واجب برای آن مطرح نشده است و معیار فقط حضور است. صحرای عرفات به‌عکس فضای مکه، منا و مشعر صاف است با یک برآمادگی به‌نام جبل الرحمه. روز عرفه از روزهای مقدس و بسیار گران‌قدر شناخته میشود و مردم در خارج از فضای حج هم آن را بسیار قدر می‌دانند و مورد توجه است.
همان گونه که مشخص است، عرفات از ریشه "عرف" به‌معنای شناختن یک چیز همراه با درک آن است. از مهم‌ترین شاخصه‌های موقف عرفات پررنگ بودن حضور امام زمان(عج) است. امام صادق(ع) می‌فرماید که یکی از مکان‌ها و زمان‌هایی که ایشان حضور می‌یابند، در صحرای عرفات در موسم حج است. اصلی‌ترین مسئله شیعه در عرفه معرفت به امام عصر است.
همچنین پررنگ بودن دعا، تضرع، انابه، بخشش گناهان و استجابت دعا، جاری بودن رحمت خدا حتی برای ناامیدان شب قدر از دیگر شاخصه‌های این روز است.
معرفت به امام حیّ نیز برترین نوع معرفت است
اما درباره کاربرد این نوع نگاه معرفتی باید عرض کنم؛ حرکت نیاز به معرفت دارد، هرچه حرکت عظیم‌تر و بزرگ‌تر باشد، معرفت بیشتر و عمیق‌تری می‌طلبد. امیرالمؤمنین(ع) ضمن توصیه‌های خویش به کمیل فرمود: "هیچ حرکتی واقع نمی‌شود در حالی که تو در آن محتاج به معرفت هستی؛ مَا مِنْ حَرَکَةٍ إِلَّا وَ أَنْتَ مُحْتَاجٌ فِیهَا إِلَى مَعْرِفَة. معرفت به امام حیّ نیز برترین نوع معرفت است. امام حسن عسکری(ع) در روایتی مشهور فرمود: "هرکس بمیرد در حالی که معرفت به امام نداشته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است".
انبیای بزرگوار، پیامبر اسلام و اهل‌بیت ایشان در دنیا وارد شده‌اند و قرآن کتاب الهی نازل شده است ولی با وجود همه اینها مردم احساس نیاز به معرفت امام و خلیفه پیامبر جهت حرکت به‌سوی برنامه‌های خداوند برای بسترسازی ظهور نکردند و در پی فهم و برداشت رفتند. این‌گونه شد که پس از رسول گرامی اسلام(ص) اسلام به فرقه‌های متعددی تقسیم‌بندی شد، لذا صحرای عرفات صحنه شناخت و معرفت است برای کسانی که از دنیا و مصادیق آن و نفسانیات و منمیّت‌ها ناامید شده‌اند.
ممکن است افرادِ اهل سرعت و سبقت، زودتر این موضوع را درک کنند و در دوران غیبت این مقطع را واجد شوند اما برای عده زیادی شکست جهالت سیستمی و پاسخگو نبودن آن و نفسانیات باید اتفاق بیفتد تا به این معرفت دست یابند که تنها شخصی که می‌تواند بشریت را به‌سوی اهداف الهی و آرمان‌شهر ظهور برساند، امام(ع) است. جالب اینکه عرفات از زمان آدم(ع) صحنه شناخت‌های بزرگ بوده و نشانه شناختی است که اگر اتفاق بیفتد رکن حرکت اتفاق خواهد افتاد.
لذا در عرفات و روز عرفه حجبی که مانع معرفت است، بیشتر از ایام گذشته به‌اذن‌الله پس زده میشود و رحمت خداوند برای کسانی که نفسانیات و گناهان را پس می‌زنند، جاری است. یکی از موانع مهم معرفت گناه است که در این سرزمین از حاجیان زدوده میشود و آنها چون روزی که از مادر زاده شده‌اند پاک از گناه می‌شوند.
با این تعریف برخی گزاره‌های مشترک بین عرفات و آخرالزمان و یا رفتارهای آخرالزمانی دیده میشود.
