به گزارش خبرگزاری بسیج، در این گزارش که به مناسبت هفته عفاف و حجاب تهیه شده است، تلاش کردیم به بازخوانی، بازروایت و بررسی ابعاد و زوایای تاریخی حادثه ی کشتار وحشیانه مردم در مسجد گوهرشاد بپردازیم.
حجاب تا پای جان
مسجد گوهرشاد به دستور گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ میرزای تیموری در مجاورت حرم علی بن موسی الرضا (ع) به سبک و هنر ایرانی در سال 821 ق ساخته شده و یکی از دلایل شهرت این مسجد، قیام مردم کشورمان علیه سیاستهای فرهنگی غلط رضاخان است. قیامی که برای همیشه در تاریخ ایران ثبت و بر اوراق سیاه حکومت‌های دیکتاتوری افزوده شد.
قیام مسجد گوهرشاد برای چه به وجود آمد؟
علت اصلی قیام مسجد گوهرشاد مشهد که در تیر ماه سال 1314 اتفاق افتاد در اعتراض به قوانین کشف حجاب و زندانی کردن آیت‌الله سید حسین قمی بود که به دستور رضاخان مخلوع و در دوران نخست وزیری محمد علی فروغی رخ داد.
انقلاب صنعتی که در قرن 18 از انگلستان آغاز شد و به تدریج به دیگر کشورهای اروپایی هم گسترش یافت همراه با پیشرفت‌های روزافزونی در زمینه‌های صنعت و کشاورزی و تولید همراه با نیازهای جدید بود که برای برآورده کردن این نیازها از جمله مواد خام مورد نیاز کشورشان متوجه کشورهای مشرق زمین شدند و یکی از این کشورها، ایران بود.
بریتانیا برای رسیدن به اهداف استعماری خود زمینه به قدرت رسیدن قزاقی ساده به نام رضاخان را به عنوان شاه ایران فراهم کرد؛ قزاقی که ظاهرا از هیچ کوششی برای تمدن و پیشرفت فروگذار نبود اما در واقع وسیله‌ای بود تا انگلستان به اهداف استعماری خود بدون هیچ هزینه‌ایی دست یابد.
یکی از برنامه‌های غلط رضاخان مخلوع که بعد از بازگشت از سفر ترکیه در ایران اجرایی کرد، قوانین کشف حجاب بود که در همان ابتدا با مخالفت مردم و روحانیون مواجه شد چرا که در سال 1314 همزمان با اجباری شدن کلاه شاپو برای مردان، زمزمه‌های کشف حجاب و به عبارتی برداشتن حجاب زنان هم به گوش مردم رسیده بود که در مقابل این توطئه ساکت ننشتند و به مخالفت پرداختند.
مراجع و علمای برجسته مشهد مقدس در آن زمان، مانند آیت الله العظمی حاج آقا حسین قمی، آیت الله حاج شیخ محمد آقازاده، آیت الله شیخ هاشم قزوینی، آیت الله سید عبدالله شیرازی، آیت الله سید علی اکبر خویی، آیت الله شیخ غلامحسین قزوینی، آیت الله سیدعلی سیستانی و غیره در بیت آیت الله العظمی سید یونس اردبیلی(ره) اجتماع و اعتراض شدید خود را طی تلگرافی به رضاخان ابلاغ کردند؛ تلگرافی که با امضای 31 نفر از علمای برجسته مشهد مزین شده بود.
رهبران قیام
مرحوم آیت الله سید حسین طباطبایی قمی معروف به آقا حسین قمی
در میان مراجع و علمای نامبرده شده، نام مرحوم آیت الله سید حسین طباطبایی قمی معروف به آقا حسین قمی، با قیام خونین مسجد گوهرشاد، آمیخته شده است، چرا که ضمن نقش بیشتری در این قیام داشت و نکته محوری قیام بود.
آیت الله حاج حسین قمی به درخواست مردم و پیشنهاد علمای مشهد جهت مذاکره با رضاخان عازم تهران شد؛ هنگامی که مردم از ورود آیت الله به تهران با خبر شدند، گروه گروه به صورت دسته های عزاداری به دیدار او می شتافتند، به طوری که جمعیت زیادی در آن باغ و اطرافش اجتماع کردند، رژیم رضاخان که سخت هراسناک شده بود، به وسیله کماندوهایش، آن باغ را محاصره و از ورود علما و مردم به آن جا جلوگیری کردند و به این ترتیب آیت الله قمی را در آن باغ زندانی کردند.
این اقدام شاه باعث شناخت بیشتر مردم از برنامه‌های پلید حکومت دیکتاتوری شد و بویژه زمینه را برای قیام مسجد گوهرشاد فراهم کرد.
در واقع شخصیتی که مرجع نقلید و مورد احترام خاص مردم بود بدون ترس و با هدف دفاع از حجاب و عفاف و دفاع از کیان و ارزش‌های اسلام و بدون خدم و حشم و تنها با دو تا از پسران خود از مشهد به سمت تهران حرکت کرد تا بتواند با مذاکره، شاه را از عواقب سیاستهای تغییر لباس در میان مردم مسلمان و شیعه نشین کشورمان آگاه و او را از اجرایی کردن برنامه‌های غاط خود که پشت پرده آن توطئه‌های کثیف انگلیس بود منصرف کند.
از سخنان آیت‌الله حسین قمی است که گفته بود: «اگر پیشرفت جلوگیری از کشف حجاب بستگی به کشته شدن ده هزار نفر که در راس آنها حاج آقا حسین قمی(خودم) داشته باشد ارزش دارد» و در مورد دیگر فرموده بود: «جایز است».
آیت‌الله حاج حسین قمی در یکی دیگر از جلسات با صراحت فرموده بود: «امروز اسلام فدایی میخواهد، بر مردم است که قیام کنند.»
مرحوم حجت‌الاسلام شیخ محمد تقی گنابادی معروف به بهلول
یکی دیگر از علماء و روحانیون مبارز آن زمان که با سخنرانی‌های خود در مسجد گوهرشاد مردم را از اقدامات ضد اسلامی رضاخان آگاه و به قیام دعوت می‌کرد حجت‌الاسلام شیخ محمد تقی گنابادی معروف به بهلول بود
در این مورد ارتشبد سابق، حسین فردوست می نویسد: «در مشهد یک روحانی به نام بهلول به شدت با اقدامات رضاخان مخالفت می کرد و در سخنرانی هایش به شدت به او حمله می نمود، عده زیادی از مردم در حرم حضرت رضا علیه السلام متحصن شدند و اعلام کردند تا مساله کشف حجاب حل نشود، ما از اینجا خارج نمی شویم، فرمانده لشگر مشهد به نام سرتیپ ایرج مطبوعی [که بعد از انقلاب در تاریخ دوم مهر 1358 به خاطر این جرم و جرمهای دیگر، اعدام شد] در این باره به رضاخان گزارش داد، رضاخان دستور داد سربازان به صحن حرم وارد شوند و مردم را تهدید کنند، و اگر مردم خارج نشدند تیراندازی کنند... رضاخان برای تشدید کار، سرتیپ البرز را به مشهد فرستاد، به دستور مطبوعی و البرز، واحدهای لشگر مشهد وارد صحن شده و مردم را به گلوله بستند.».
تعداد و محل دفن شهدای قیام مسجد گوهرشاد
در تقویم کشورمان روز 21 تیرماه به یاد قیام خونین مسجد گوهرشاد و شهدای این واقعه روز عفاف و حجاب نامگذاری شده است اما زندانی کردن علماء و کشتار مردم از قبل از 21 تیرماه شروع شده بود و در واقع روز 21 تیرماه اوج قیام بود؛ چند روزی بود که مسجد گوهرشاد محل اجتماع و سخنرانی علیه اقدامات اسلام زدایی رضاخان بود و اجتماعات و اعتراضات مردمی گسترده‌تر شده بود و به همین جهت عده‌ای از وعاظ خراسان توسط شهربانی مشهد دستگیر شدند اما روحانیون و مخصوصا شیخ محمدتقی گنابادی معروف به بهلول در رسوایی سیاستهای اسلام زدایی رضاشاه جدی تر و مصمم‌تر شدند.
صبح روز جمعه 20 تیر سال 1314 نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش گشودند و تعداد زیادی را کشتند و زخمی کردند، ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسیده، مراجعت کردند.
به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد با بیل و داس به سمت مسجد حرکت کردند و فردای آن روز یعنی روز شنبه 21 تیرماه 1314 جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع و علیه اقدامات دولت اعتراض کردند.
سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان با تجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگها، سلاحهای خودکار و حتی توپها را به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند.
کشتار مردم در این مسجد به اندازه‌ای بود که به نقل از شاهدان عینی چند کامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند. یک روز پس از این فاجعه عملیات وسیع دستگیری علما و روحانیون آغاز شد و تعداد کثیری از آنان بازداشت و روانه زندان شدند.
دکتر هادی وکیلی در نشست خبری همایش بزرگداشت قیام گوهرشاد که در سال 95 در مشهد برگزار شده بود در خصوص شهدای قیام و محل دفن این شهدا گفته بود: بیشتر آمار شهدا از ۲۳ نفر تا ۱۵ هزار نفر گفته شده بود اما با مطالعات دقیق صورت گرفته این آمار از ۷۰۰ نفر تا بیش از ۲ هزار نفر تخمین زده می‌شود.
دبیر علمی این همایش افزوده بود: حدس می‌زنیم جنازه‌ها در چند نقطه شهر دفن شده باشند و اگر مجوز صادر شود تحقیقات برای یافتن بقایای پیکرها را شروع می‌کنیم.
وکیلی به دستیابی به اسناد این ماجرا اشاره کرده و بیان کرده بود: چندین هزار برگ سند و جزئیات کشته‌ها در این همایش جمع‌آوری شده که می‌تواند مقدمات نگارش فیلمنامه‌ای فاخر و علمی را فراهم کند.
آیت الله واعظ زاده خراسانی از علمای مشهد درباره شهدای این حادثه خونین گفته است: گفته شده در حدود ۱۳۰۰ نفر کشته شدند و یک عده ای زخمی که کشته ها و زخمی ها را همه با ماشین بار کردند و به قبرستان پایین خیابان بردند و گودال کندند و همه را روی هم ریختند.
ابوالقاسم انتظار یزدی متولد 1322 در خصوص شهدای قیام مسجد گوهرشاد گفته است: همسایه ما یکی حاج اسماعیل بود و یکی حاج عبدالحسین دهدار که در آن زمان سرباز بودند اینها تعریف می‌کردند که: « ما را از تربت حیدریه آوردند مشهد؛ ما را بردند بالای پشت بام مسجد گوهرشاد؛ مسلسلها را از چهار طرف بسته بودند. امر کردند به ما که تیراندازی کنید. مسجد هم مملو از جمعیت بود. همه اعتصاب کرده بودند و نمی‌رفتند بیرون.
ابوالقاسم انتظار یزدی ادامه داد: پشت سرشان سرهنگشان ایستاده بوده که اگر نمی‌زدند سر خودشان را می‌انداختند. می‌گفتند: «مسلسلها را را از بالای طبقه دوم بستیم روی مردم و خون راه افتاد توی مسجد گوهرشاد؛ خیلی خون زیادی».
