به گزارش خبرگزاری بسیج،تحریم‌های آمریکا علیه ایران در روزهای اخیر به‌طور کامل بازگشت و این در حالی است که همزمان اروپا هم با تأخیر فراوان به دنبال وقتکشی و خرید زمان بیشتر از ایران است تا از انجام تعهدات خود در ذیل برجام از جمله آغاز مبادلات بانکی با هدف بازگرداندن درآمدهای ارزی مردم ایران طفره رود. خبرنگاران سیاسی خبرگزاری فارس، در گفت‌وگوهایی با صاحبنظران سیاسی به ابعاد رویکرد جدید آمریکا و اتحادیه اروپا در قبال برجام و تعهدات برجامی خود پرداخته‌اند.
در این زمینه حمید رضا آصفی، سخنگوی وزارت امور خارجه دولت اصلاحات با اشاره به تعلل اروپایی‌ها در خصوص وعده‌های برجامی خاطرنشان کرد: اروپا در شرایط سختی قرار گرفته؛ چراکه از یک سو حیثیت آنها زیر سؤال رفته و از سوی دیگر با تحقیر آمریکا مواجه شده‌اند.
سخنگوی وزارت امور خارجه دولت اصلاحات به روابط بسیار گسترده اروپا و آمریکا اشاره کرد و یادآور شد: این روابط بسیار گسترده سبب شده اروپا توان مقابله حداکثری با آمریکا را نداشته باشد.به اعتقاد وی اروپا احساس می‌کند اگر نتواند برجام را حفظ کند در دنیا هیچ کشوری به آنها اعتماد نکرده و اروپا را یک بلوک دسته دومی در دنیا می‌بیند.
به اعتقاد آصفی اروپا و آمریکا از لحاظ تقسیم‌بندی در یک بلوک یعنی در بلوک غرب قرار می‌گیرند و این اشتباه است که فکر کنیم اروپا و آمریکا از لحاظ آرمانی از همدیگر جدا شده‌اند.
سخنگوی وزارت امور خارجه دولت اصلاحات می‌گوید که این شرایط در اروپا سبب شده اروپایی‌ها در خصوص تعهدات و وعده‌های خود در زمینه برجام زمان بخرند و وعده‌های خود را عملی نکنند. ما نباید خیلی دلخوش به اروپایی‌ها باشیم، هرچند که توقع داریم اروپایی‌ها تعهدات خود را عملی کنند و به وعده‌هایی که داده‌اند جامه عمل بپوشانند. باید گلایه‌ها و طلبکاری‌های خود را از اروپا ادامه داده و آنها را تحت فشار قرار دهیم تا به قول‌های خود عمل کنند.
هیچ سیاستمدار با وجدانی پیگیری برجام را به قیمت ذلیل شدن ایران برنمی‌تابد
سیدمصطفی میرسلیم رئیس شورای مرکزی حزب موتلفه اسلامی نیز با بیان اینکه مذاکرات متعددی را در پنج سال گذشته مسئولان سیاست خارجی کشور ما با آمریکا از طریق 1+5 و نیز با اروپایی‌ها انجام داده اند، تاکید کرده است: برای آن مذاکرات وقت و همت بسیار صرف شده است و بدان امید زیاد بسته شده بود تا در نتیجۀ آن مذاکرات بویژه بد اخلاقی‌ها و بد رفتاریها و ددمنشى هاى چهل سال گذشتۀ آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران افشا و خنثى شود.
وی افزود: به نظر مى رسد که بخش اول یعنى افشاى بدسگالى آمریکا تا حدود زیادى موفق بوده و اذهان عمومى جهانیان را بخصوص دربارۀ حقانیت ایران روشن نموده است؛ اما بخش دوم یعنى خنثى کردن تمام اقدامات ظالمانه اى که به ضرر ما بوده، تاکنون نتیجۀ مناسب بدست نداده و حتی تحریم‌هاى جدیدى را آمریکا با گستاخى کامل علیه ما اعلام و اعمال نموده است و علی رغم رسوایی روزافزون آمریکا متأسفانه پیشرفتى را که انتظار داشتیم، بدست نیامده و شاید تدبیر دیگر یا همت بیشترى را طلب مى‌کرده است.
میرسلیم در همین زمینه می افزاید: اگر تعاملات خارجى دولت به گونه اى پیش رود که مثلا در جستجوى رفع برخى از مشکلات مادى روزمره، آزادگى مردم ما را خدشه‌دار کند و نوعى وابستگى اسارت بار براى این نسل و نسل‌هاى آینده، برخلاف آرمان‌های انقلاب اسلامی، به وجود آورد یعنى در واقع دستیابى به نوعى توسعۀ مادى آنى به قیمت کند شدن یا توقف پیشرفت نهایى ما بینجامد، انحراف شکل گرفته است و باید در مقابل آن ایستاد و منافع آنى را فداى آرمان‌ها کرد پیگیری برجام را به قیمت ذلیل شدن ایران در مقابل آمریکا هیچ سیاستمدار با وجدان و باشرفی برنمی‌تابد.
*طبق بند ۳۷ برجام ایران می‌تواند در صورت تحریم جدید، تعهدات برجامی خود را متوقف کند
حجّت‌الاسلام سیّد محمود نبویان، نماینده سابق مجلس نیز درباره لزوم اقدامات متقابل ایران در پاسخ به تحریم‌های آمریکا، با اشاره به خروج آمریکا از برجام و عدم عمل اروپا به تعهدات خود، خاطرنشان کرد: اروپایی‌ها هم به ما می‌گویند شما باید یکطرفه به برجام ادامه بدهید و موظف به عمل به تعهدات خود هستید؛ عاقلانه نیست در شرایطی که طرف مقابل، تعهدات خود را اجرایی نمی‌کند، ما کماکان به توافق پایبند باشیم.
نبویان به ظرفیت‌هایی که در خود برجام وجود دارد اشاره کرده و گفت: خود برجام به ما می‌گوید که اگر ایران مجدداً تحریم شد، این کشور می‌تواند از اجرای برجام خودداری کند؛ در بند ۳۷ برجام آمده است: «ایران بیان داشته است که چنانچه تحریم‌ها جزئاً یا کلاً مجدداً اعمال شوند، ایران این امر را به منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود، وفق این برجام قلمداد خواهد نمود».
وی افزود: سخن من این است که آقای ظریف و روحانی! شما اگر قرار باشد به خود برجام عمل کنید، باید حدود دوسال پیش از برجام خارج می‌شدید؛ مدت‌هاست ما تحریم می‌شویم و شما همینطور به تعهدات خود ادامه می‌دهید.
سعید یاری کارشناس مسائل بین‌الملل نیز با اشاره به عدم تعهدات برجامی از سوی آمریکا و غرب اظهار داشت: قطعاً اتحادیه اروپا با شاقول و خط‌کش آمریکا هماهنگ است و به صورت کاربردی خود را تسلیم آمریکا کرده است بنابراین در بسیاری از حوزه‌ها محدودیت اختیار دارد.
این کارشناس مسائل بین‌الملل تأکید کرد: دستگاه دیپلماسی باید به اروپا در خصوص انجام تعهدات خود در خصوص برجام ضرب‌الاجل بدهد. چرا که آنها می‌خواهند در قبال مرواریدی که ما به آنها داده‌ایم به ما آب نبات بدهند.
*اتحادیه اروپا به تعهدات برجامی خود عمل نکند باید گام به گام از تعهدات خود خارج شویم
حسن هانی‌زاده کارشناس مسائل بین‌الملل نیز با اشاره به عدم تعهدات برجامی از سوی آمریکا و غرب با بیان اینکه همه اظهارنظرهای مقامات اتحادیه اروپا تاکنون جنبه انشایی داشته است، گفت: مقامات اروپایی تاکنون گام‌های عملی برای اثبات حسن نیت از خود نشان ندادند و این نشان می‌دهد که نوعی نگاه دوگانه از سوی کشورهای اتحادیه اروپا نسبت به برجام وجود دارد.
این کارشناس مسائل بین‌الملل بر این باور است که اتحادیه اروپا از یک سو تحت فشار آمریکا رفتاری غیرمتعارف و شفاهی داشته باشد و از برداشتن گام عملی برای همکاری با ایران خودداری کنند.
* اروپا به دنبال وقتکشی و خرید زمان بیشتر از ایران است/تعدیل معنادار تعهدات برجامی ایران می‌تواند گشایشی در این وضعیت ایجاد کند
حجت‌الاسلام سیدناصر موسوی لارگانی نماینده مردم فلاورجان و عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی با اشاره به اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران، اظهار داشت: دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا تحریم‌های آمریکا علیه ایران را به‌طور کامل باز‌گرداند و این در حالی است که همزمان اروپا هم با تأخیر فراوان به دنبال وقتکشی و خرید زمان بیشتر از ایران است تا از انجام تعهدات خود در ذیل برجام از جمله آغاز مبادلات بانکی با هدف بازگرداندن درآمدهای ارزی مردم ایران طفره رود.
وی افزود: برای ترمیم این معادله و وادارسازی اروپا به اتخاذ اقدامات عملی برای راه‌اندازی کانال مبادلات مالی، باید اقداماتی عملی از سوی نظام صورت گیرد باید این موضوع برای اروپا مسجل شود که هر گونه تأخیر بیشتر در انجام اقدامات عملی، هزینه‌های دشواری را در پی خواهد داشت.
موسوی لارگانی در ادامه تصریح کرد: در حال حاضر تعدیل معنادار تعهدات ایران در ذیل برجام می‌تواند گشایشی در این وضعیت ایجاد کند تا دولت بتواند با نقد کردن این آخرین امتیاز قابل دریافت در ذیل این معامله و نیز انجام مبادلات بانکی، وضعیت ارزی و اقتصادی کشور را هم تا حدودی بهبود بخشد.
*اگر اروپا تعهدات برجامی‌‌اش را اجرایی نکند ایران نیز به دوران ماقبل برجام بازخواهد گشت
اکبر رنجبرزاده نماینده مردم اسدآباد در مجلس شورای اسلامی گفت: اگر طرف‌های برجام و به ویژه کشورهای اروپایی مسیری را در پیش بگیرند که بخواهند تعهدات برجامی‌شان را اجرایی نکنند جمهوری اسلامی ایران نیز به دوران ماقبل برجام بازگشته و در کمترین زمان اجرای تعهدات خود در قابل برجام را تعلیق خواهد کرد.
وی افزود: اگر اروپا می‌خواهد وجهه خود را در دنیا حفظ کند باید تمکین و کرنش در برابر آمریکا را کنار بگذارد و مستقلا تصمیم بگیرد و عدم اجرای تعهدات برجام از سوی اروپایی‌ها بیش از آنکه منافع ملت ایران را به خطر بیندازد اعتبار و حیثیت اروپایی‌ها را خدشه دار خواهد کرد.
* اروپا آگاه باشد که صبوری ایران بی نهایت نیست
رضا ذبیحی کارشناس مسائل بین الملل با اشاره به عدم انجام تعهدات برجامی از سوی آمریکا و غرب، اظهار داشت: اروپا برای سالیان سال دنباله‌روی آمریکا بوده و آمریکا امروز نیز لوکوموتیوران کل بلوک غرب است که اروپا نزدیک به سه دهه در تلاش است تا از زیر حمایت آمریکا بیرون بیاید و به صورت متحدتری عمل کند.
وی با تاکید بر اینکه طرف اروپایی باید آگاه باشد که صبوری ایران بی نهایت نیست، خاطرنشان کرد: ما باید رصد کنیم که آیا اروپایی‌ها به صورت عملیاتی کار را جلو می‌برند یا خیر؟
این استاد دانشگاه با بیان اینکه سایر کشورهای باقیمانده در برجام باید اقدامات عملی برای تحریم‌ها و ضرری که از ناحیه عهدشکنی آمریکا به کشور وارد شده را جبران کنند، گفت: اروپا تاکنون اقدام عملیاتی مناسب و درخوری را انجام نداده است.
مصطفی خوش‌چشم:
تعدیل معنادار تعهدات ایران با برداشتن سقف ذخایر اورانیوم غنی‌شده آغاز شود
رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرده که تا ساعاتی دیگر، تحریم‌های آمریکا علیه ایران را به‌طور کامل بازمی‌گرداند و این در حالی است که همزمان اروپا هم با تأخیر فراوان به دنبال وقتکشی و خرید زمان بیشتر از ایران است تا از انجام تعهدات خود در ذیل برجام از جمله آغاز مبادلات بانکی با هدف بازگرداندن درآمدهای ارزی مردم ایران طفره رود.
سید مصطفی خوش‌چشم، تحلیلگر و کارشناس سیاست خارجی معتقد است فقط "تعدیل معنادار تعهدات ایران در ذیل برجام" می‌تواند گشایشی در این وضعیت ایجاد کند تا دولت بتواند با نقد کردن این آخرین امتیاز قابل دریافت در ذیل این معامله و نیز انجام مبادلات بانکی، وضعیت ارزی و اقتصادی کشور را هم تا حدودی بهبود بخشد.
او در گفت‌وگو با فارس، به ادامه روند فرسایشی اتحادیه اروپایی در انجام وعده‌های داده‌شده پس از خروج آمریکا از برجام اشاره کرده و می‌گوید: «اروپا در ارتباط با انجام وعده‌هایش، در حال طی‌کردن همان مسیر آمریکاست و حتی با گذشت شش ماه از تعهدات داده‌شده مبنی بر ایجاد کانال ارتباط مالی با ایران، هنوز با طی‌کردن مسیر فرسایشی، مرتباً اقدامات عملی را به ماه‌های آینده موکول می‌کند و تنها قصد رونمایی از مکانیسم SPV یا همان کانال خاص مبادلات بانکی را دارد.»
وی در این گفت‌وگو تصریح کرد که پس از ماه‌ها صبر ایران مقابل غرب، خانم فدریکا موگرینی، مسؤول ارشد سیاست خارجی اتحادیه اروپا هنوز تاریخ مشخصی را برای شروع اقدامات عملی در این زمینه اعلام نکرده و با موکول‌کردن راه‌اندازی رسمی این مکانیزم به چند ماهه اول سال آینده میلادی، به‌دنبال طی‌کردن همان مسیر آمریکاست تا ایران بدون دریافت هیچ ما به‌ازایی، همچنان به‌طور یکجانبه به تعهدات خود در مدت باقیمانده به‌صورت کامل ادامه دهد!
این کارشناس با اشاره به اینکه از ابتدای اجرای برجام تا کنون، همیشه سعی شده تا امتیازات وعده‌داده شده اما نقدنشده ایران، مشمول مرور زمان شده و کمیت و کیفیت آنها هر چه بیشتر کاهش یابد، گفت: «از آنجا که از چهار مورد وعده‌داده‌شده اروپا پس از خروج آمریکا از برجام، تنها همین یک مورد یعنی ایجاد یک کانال مطمئن بانکی باقی مانده، واضح است که در ادامه روند موجود، انجام کامل همین وعده نیز دچار نقصان و گرفتگی‌های بسیار خواهد بود و احتمالاً بازگرداندن درآمدهای ارزی کشور با اما و اگرها و درخواست امتیازات بیشتر، از جمله در حوزه‌های منطقه‌ای و موشکی، توأم می‌شود.»
خوش‌چشم با بیان اینکه «تا وقتی جمهوری اسلامی ایران، اقدامی برای متعادل‌سازی این موازنه انجام ندهد، وضعیت بر همین منوال خواهد بود»، افزود: «بهترین زمان برای تعیین موازنه‌ای که در آن جمهوری اسلامی می‌توانست دست برتر و قوی‌تر یابد، همان هنگام خروج آمریکا از برجام بود که عزم کشور برای جبران خسارات ناشی از خروج آمریکا از برجام و کاهش شدید امتیازات به اروپا نشان داده می‌شد.»
وی ادامه داد: «حتی اگر اروپایی‌ها به تمامی وعده‌های خود طی این شش‌ماهه گذشته عمل می‌کردند، باز هم ایران می‌بایست با ارجاع به حقوق مندرج در بند 36 برجام، بخش عمده‌ای از تعهدات خود را تعدیل می‌کرد چرا که بخش بسیار عمده‌ای از امتیازات وعده‌داده‌شده به ایران در حوزه رفع تحریم‌ها که حدود 20 صفحه از سند برجام را تشکیل می‌داد، تنها با تداوم حضور و اقدامات عملی آمریکا میسر می‌شد که با خروج ترامپ از این معاهده بین‌المللی، همه این امتیازات و آن 20 صفحه مذکور، عملاً از میان رفته و به همین دلیل، جمهوری اسلامی ایران نیز باید با تعدیل سطح تعهدات خود، این روند را متعادل و متوازن کند.»
این کارشناس در پاسخ به این پرسش که کدام بخش از برجام می‌تواند برای اِعمال تعدیل تعهدات ایران، مورد استناد دیپلمات‌های ایرانی قرار گیرد، گفت: «آقای دکتر ظریف، سوم اردیبهشت‌ماه امسال در سفر به نیویورک تهدید کردند که "این بار رسماً ماده 36 برجام مورد اشاره و استناد قرار می‌گیرد که پاسخ به نقض صریح و جدی برجام است و باید آماده باشیم برای این که یکی از انتخاب های ممکن ما بعد از اقدام آقای ترامپ، می‌تواند این گزینه ما باشد" که به نظر می‌رسد اکنون زمان اجرای این تدبیر، فرارسیده است.»
خوش‌چشم گفت: «در بند 36 برجام آمده است که "چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک یا کلیه گروه ۱+۵ تعهدات خود را رعایت ننموده‌اند، ایران می تواند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع نماید" و در پایان همین بند نیز آمده که پس از طی فرایند حقوقی تعریف‌شده، "چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» می‌باشد، آن‌گاه آن طرف می‌تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی و یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده و/یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ نماید که معتقد است موضوع مصداق «عدم پایبندی اساسی» به شمار می‌آید".»
وی افزود: «همچنین در بند 37 برجام نیز آمده که "ایران بیان داشته است که چنانچه تحریم ها جزءً یا کلاً مجدداً اِعمال شوند، ایران این امر را به منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود، وفق این برجام قلمداد خواهد نمود" که این بند نیز اکنون می‌تواند مورد استفاده ایران قرار گیرد.»
این تحلیلگر حوزه سیاست خارجی گفت: «تعدیل و یا حداقل تعلیق بخش عمده‌ای از تعهدات از سوی جمهوری اسلامی، این پیام را به طرف‌های باقیمانده می‌دهد که تهران در نقدکردن امتیازات باقیمانده، بسیار جدی است و هیچ خلف وعده‌ای را بی‌پاسخ نمی‌گذارد.»
خوش چشم معتقد است «با گذشت شش‌ماه از خروج آمریکا و آغاز عملی تحریم‌ها علیه ایران، هم‌اکنون ایران برای چانه‌زنی و فشار به طرف مقابل، دست پایین‌تری دارد و اکنون که خانم موگرینی هم نیاز به چند ماه تأخیر بیشتر را درخواست کرده، با توجه به تأثیر اِعمال تحریم‌ها، باز هم قدرت چانه‌زنی ایران، کمتر خواهد شد.»
وی با تأکید بر اینکه کشور باید در اسرع وقت، اقدامات مقتضی را اتخاذ کند تا موازنه معیوب و نادرست کنونی تغییر یابد، اظهار داشت: «برای ترمیم این معادله و وادارسازی اروپا به اتخاذ اقدامات عملی برای راه‌اندازی کانال مبادلات مالی، باید اقداماتی عملی از سوی نظام صورت گیرد و این موضوع برای اروپا مسجل شود که هر گونه تأخیر بیشتر در انجام اقدامات عملی، هزینه‌های دشواری را در پی خواهد داشت.»
این کارشناس در خصوص ماهیت و چگونگی انجام این روند گفت: «ایران باید همه تعهدات خود در ذیل برجام را براساس اهمیت، "اولویت‌بندی" کرده و سپس به طرف‌های مقابل بطور رسمی ابلاغ کند که در صورت ادامه روند فرسایشی و وقت‌کشی‌های کنونی، جمهوری اسلامی به‌زودی و در تاریخ‌هایی مشخص، "اقدام به تعدیل‌های اساسی در تعهدات خود" می‌کند.»
وی در توضیح این مطلب گفت: «این تعدیل‌ها نباید صوری باشد و باید به‌واقع "برای طرف مقابل، هزینه‌های ملموس و قابل توجه ایجاد کند" و "معنادار" باشد؛ به‌طور مثال، مهم‌ترین تعهد جمهوری اسلامی ایران که با توجه به امکانات موجود، باید در نوبت اول نسبت به تعدیل آن اقدام شود "برداشتن سقف ذخایر غنی‌شده اورانیوم" مندرج در برجام است.»
خوش‌چشم تأکید کرد: «اگر این تعدیل، فقط افزایش سقف از 300 کیلوگرم فعلی به 500 یا حتی 1000 کیلوگرم باشد، چنین اقدامی به غیر از فراهم‌کردن خوراک مناسب تبلیغاتی برای غرب، اهرم فشار مناسبی را بر روی اروپا ایجاد نمی‌کند و هیچ نتیجه‌ای هم نخواهد داشت؛ لذا بهترین هشدار، "اخطار به برداشتن کامل سقف ذخایر اورانیوم غنی‌شده" و در صورت ادامه روند فعلی از سوی اروپا، اقدام بموقع در انجام این مهم است. همچنین "نوع اولویت‌بندی" و نیز "انتخاب تعهد مورد نظر برای تعدیل" از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ مثلاً اگر در تعدیل تعهدات، به جای "برداشتن سقف ذخایر اورانیوم غنی‌شده"، "بالا بردن یا برداشتن سقف ذخایر آب‌سنگین اراک" انتخاب شود، باز هم نمی‌توان نتایج دلخواه برای ایران به ارمغان آورد چرا که حساسیت‌های اروپایی‌ها نسبت به این دو تعهد، متفاوت است؛ بنابراین، لیست تعهدات مورد نظر برای تعدیل، باید از مواردی شروع شود که بیشترین اهمیت را برای طرف مقابل داشته باشد.»
خوش‌چشم در ادامه با تأکید بر اینکه «شروع چنین روندی الزامی است»، گفت: «به نظر می‌رسد اکنون حامیان برجام هم بیش از دیگران، خواهان تغییر این بازی "صفر یا صد" به معادله "صفر تا صد" هستند چرا که در وضعیت کنونی، عدم انجام عملی تعهدات از سوی اروپا کار را به‌زودی به جایی می‌رساند که هم نظام و هم مردم به این تصمیم برسند که به‌طور کامل از برجام خارج شوند بی‌آنکه برجام دستاورد ملموسی از خود به جا گذاشته باشد، حال آنکه با تغییر موازنه کنونی به شکل بیان‌شده، طرف اروپایی در رویارویی با هزینه‌ها، با سطحی از "اجبار به تغییر سیاست خود" روبرو خواهد شد.»
وی در پایان بیان داشت: با نگاهی به مسیر طی شده در برجام و عملکرد آمریکا و اروپا در این مسیر، به‌خوبی می‌توان دریافت که اقدام ما در ایجاد هزینه برای طرف‌های غربی، از طریق هشدار به انجام تعدیل‌های معنادار پیاپی و از پیش‌اعلام‌شده، حداقل انگیزه مورد نیاز را به طرف‌های اروپایی خواهد داد تا ناگزیر، از این وضعیت دلخواه و مورد رضایت فعلی خود درآمده و ناچار به تغییر خط مشی خود از این جاده یکطرفه فعلی، با اتخاذ اقدامات عملی و راه‌اندازی کانال وعده‌داده شده بانکی، مسیر داد و ستد با اروپا در عمل و نه در کلام، باز گردد تا در نتیجه با حفظ و افزایش ذخایر ارزی کشور، تا حدودی شاهد کاهش نرخ ارزهای خارجی و قیمت کالا در بازار داخلی و بهبود نسبی فضای کسب و کار باشیم.
علیرضا کریمی:
نگاهی به منطق و لزوم «تعدیل معنادار» در تعهدات ایران ذیل برجام
دوشنبه 14 آبان، روز اجرایی شدن دومین دور از تحریم‌های بازاعمال شده آمریکا علیه ایران پس از خروج این کشور از برجام است؛ خروجی که با اعلام مورخ 18 اردیبهشت دونالد ترامپ صورت گرفت. برجام در دوران شکوفایی خود هم در رفع تحریم‌ها و بالاخص تحریم‌های بانکی و علی‌رغم تعهد ایران به تمام بندهای مربوط به خود ذیل آن، دچار مشکل بود اما خروج یکجانبه آمریکا از این توافق، عرصه را بر آن تنگ‌تر کرد.
پس از اعلام ترامپ، سایر طرف‌های برجام از جمله کشورهای اروپایی از ادامه تعهد خود به این توافق خبر دادند. اخیرا نیز صحبت از ایجاد یک ساز و کار مالی ویژه برای ادامه تعاملات مالی با ایران پس از اعمال تحریم‌های آمریکاست؛ ساز و کاری که اعلام شده عملی شدن آن زمان خواهد برد. ابعاد این ساز و کار همچنان روشن نیست و اینکه تا چه حد کارآمد باشد مساله‌ای است که با گذر زمان می‌توان در خصوص آن اظهار نظر کرد.
اما به هر روی، این امر واضح است که واشنگتن از فهرست متعهدین به برجام خارج شده و تعهداتی را که ذیل این توافق سپرده بود دیگر اجرا نخواهد کرد، هرچند که آن زمان که اجرا می‌کرد نیز در شیوه اجرای این کشور بحث بسیار بود.
سوال مهمی که اکنون مطرح است، واکنش ایران به این اقدام واشنگتن است. بی‌تردید راهبرد دولت آمریکا اعمال فشار بیشتر بر ایران است و زمانی که این فشارها با واکنش مناسب از سوی تهران مواجه نشوند، بدیهی است که کاخ سفید به اعمال فشارهای بیشتر علیه ایران ترغیب خواهد شد. بنابر یک منطق ساده، واشنگتن تنها زمانی از راهبرد فشار دست می‌کشد که اقدامات خصمانه فعلی آن، نه‌تنها به هدف نرسد بلکه این کشور را از اهداف تعریف شده آن که می‌توان آنها را در خواسته‌های دوازده‌گانه مطرح شده از سوی «مایک پامپئو»، وزیر خارجه آمریکا دید، دورتر شود؛ خواسته‌هایی که قطع کامل غنی‌سازی اورانیوم تنها یکی از آنهاست.
این تصور نباید در طرف آمریکایی ایجاد شود که اقدام به هر خصومتی که بکند، بی‌هزینه باقی خواهد ماند. به این ترتیب ساز و کاری نیاز است تا کاخ سفید هرچه بیشتر دم از فشار زد، بیشتر از آنچه می‌خواهد فاصله بگیرد.
یک معادله که در هر توافقی باید به آن توجه داشت این است که وقتی تعهدات یک طرف کاسته می‌شود، تعهدات طرف مقابل نیز به تناسب باید کاسته شود. در زمان حصول برجام، طرف مقابل ایران 1+5 بوده و تعهدات آمریکا به‌تنهایی اگر بیش از تعهدات اروپایی‌ها نبوده باشد، شاید کمتر هم نباشد. با این حساب، ایران مزایایی کمتر از آنچه در برجام بر روی کاغذ آمد را اکنون می‌تواند دریافت کند و لذا تعهدات ایران نیز باید به همین نسبت تعدیل شوند.
این امر حتی با خود برجام هم در تعارض نیست بلکه توافق هسته‌ای وین به آن اشاره هم کرده است. در بخش پایانی بند 37 برجام آمده است: «ایران بیان داشته است که چنانچه تحریم‌ها جزئی یا کلی مجددا اعمال شوند، ایران این امر را به منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق این برجام قلمداد خواهد نمود.»
حامیان برجام در ایران خود بر این باورند که این توافق از آنجا که توسط یک قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد (قطعنامه 2231) مورد تائید قرار گرفته، به یک توافق بین‌المللی بدل شده فلذا این بخش از بند 37 نیز بخشی از این توافق بین‌المللی تلقی می‌شود. همان مذاکره‌کنندگانی که این بخش را در بند 37 گنجانیده‌اند، اکنون در وزارت امور خارجه حضور دارند و حتما بر این واقعیت صحه می‌گذارند که آنچه در این فقره پیش‌بینی شده بود، اکنون رخ نموده است؛ لذا بر اساس خود برجام، زمینه توقف کلی یا جزئی تعهدات ایران فراهم آمده است.
به این ترتیب زمینه حقوقی لازم برای تعدیل تعهدات ایران ذیل توافق هسته‌ای وین فراهم آمده و اکنون ایران این اختیار را دارد که دست به تعدیل تعهدات خود بزند؛ اما تعیین مصداق تعدیل باید با یک اصل اساسی همراه باشد: «معنادار بودن.»
* تعدیل معنادار
شاید بتوان مصادیق زیادی برای تعدیل در تعهدات هسته‌ای ایران ذیل برجام یافت اما اصل معنادار بودن قطعا گستره گزینه‌ها را محدود می‌سازد. تعدیل معنادار، یعنی تعدیلی که واشنگتن و هم‌پیمانان منطقه‌ای آن را به این نتیجه برساند که بازگشت تحریم‌ها آنها را از خواسته‌هایشان دور کرده است، نه نزدیک.
یک پامپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده در گفت‌وگو با شبکه خبری سی‌بی‌اس مدعی شده که اطمینان دارد طرف ایرانی برنامه هسته‌ای خود را [بخش‌های متوقف شده ذیل برجام] از سر نخواهد گرفت. تعدیل معنادار یعنی پایان بخشیدن به این اطمینان پامپئو و دیگرانی که در کاخ سفید و یا اندیشکده‌های تصمیم‌ساز آن چنین فکر می‌کنند. اگر واشنگتن به‌خیال تغییر رفتار ایران است، رفتار ایران اتفاقا باید در جهتی شکل بگیرد که طرز فکر او را تغییر دهد.
گستره مصادیق چنین تعدیل معناداری البته باز و به اختیار تصمیم‌گیرندگان است؛ یک کارشناس مسائل بین‌المللی، عصر شنبه در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس، یک مصداق را در این خصوص مطرح کرده است. (اینجا)
این کارشناس مسائل بین‌المللی از «برداشتن سقف ذخایر غنی‌شده اورانیوم» ذیل برجام، به‌عنوان گزینه‌ای قابل بررسی یاد کرده است. این پیشنهاد، درست به‌نظر می‌رسد چون اگر سقف مزبور برداشته شود و ایران دیگر متعهد به ذخایر 300 کیلوگرمی اورانیوم غنی‌شده 3.67 نباشد، دولت آمریکا قطعا نمی‌تواند ادعا کند که به اهداف خود از تحریم‌ها رسیده است.
همان‌طور که پیش‌تر ذکر آن رفت، یکی از خواسته‌های ایالات متحده از تهران که در سخنرانی پامپئو در اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها بیان شد، برچیده شدن هرگونه غنی‌سازی در ایران بود. حالا اگر پامپئو و دوستانش در اف‌دی‌دی با ذخایر بیشتر اورانیوم در ایران مواجه شوند، چگونه می‌توانند ادعا کنند که راهبرد آنها درست بوده و به اهداف خود در راهبرد سخت‌گیری بر ایران نائل آمده‌اند؟
* افکار عمومی آمریکا
هر سیاست‌مداری در آمریکا به‌دنبال تصویری موجه از خویش است، تصویری که برای رای‌دهندگان جذاب باشد. بر این اساس، سیاست‌مداران آمریکایی به‌دنبال این هستند که بگویند تصمیمات آنها درست بوده و برای منافع ملی آنها کارآمدی داشته است.
نباید از خاطرها رفته باشد که «جان کری»، وزیر خارجه اسبق آمریکا، دولت بوش را به‌خاطر اینکه تدابیرش باعث شد ایرانی‌ها به 19 هزار سانتریفیوژ و 12 تن اورانیوم غنی‌شده دست یابند، تا چه حد تحقیر می‌کرد. تصویری که کری از اقدامات بوش می‌ساخت، تصویری از تدابیر غلط بود. همین پیشرفت در غنی‌سازی هم باعث شد که آمریکایی‌ها بپذیرند که نمی‌توانند ایران را از حق غنی‌سازی خود محروم کنند. به اذعان شخص بوش در فصل 18 کتاب خاطراتش، این پذیرش حتی در دولت بوش هم صورت گرفته بود.
اکنون هم اگر آمریکایی‌ها ببینند که تدابیر دولتشان دقیقا در مسیر عکس در حال جواب دادن است، دولت ترامپ از واکنش افکار عمومی در امان نخواهد ماند؛ واکنشی که می‌تواند سیاست‌های آمریکا در قبال ایران را به عقب‌نشینی وادارد. این اصلی فراموش‌نشدنی در مواجهه با سیاست خارجی ایالات متحده است که در برابر عقب‌نشینی حمله می‌کند و در برابر سیاست روبه‌جلو، عقب‌نشینی.
* بیم از واکنش اروپا
شاید برخی بر این باور باشند که ممکن است تعدیل معنادار منجر به عقب‌نشینی اروپا از تلاش برای حفظ برجام باشد.
این بیم به سه دلیل صحیح نیست:
اولا، بندهای 36 و 37 و مکانیسم‌های آن بخشی از برجام هستند و اروپا حق اعتراض به عمل به متن توافقی که مدعی تلاش برای حفظ آن است را ندارد؛
ثانیا، اروپا فعلا حرکتی اساسی در راستای حفظ منافع ایران از برجام صورت نداده و هرچه هست به آینده‌ای مبهم موکول شده است؛
ثالثا، برجام به‌حدی محدودیت هسته‌ای بر ایران تحمیل کرده که حتی با برداشته شدن سقف ذخایر اورانیوم غنی‌شده نیز حفظ آن برای اروپا ارزشمند باشد. همین محدودیت‌هاست که امروز اروپا را از همراهی رسمی با واشنگتن بازمی‌دارد.
* بیم از واکنش سخت‌تر واشنگتن
برخی نیز ممکن است نگران آن باشند که با تعدیل تعهدات هسته‌ای ایران فشار واشنگتن بیشتر شود. پاسخ به این شبهه پیش‌تر داده شد؛ اتفاقا برعکس، ندادن پاسخ مناسب است که واشنگتن را به فشارهای بیشتر علیه ایران ترغیب می‌کند.
واشنگتن زمانی دست از خصومت بیشتر برخواهد داشت که به این باور برسد که این دست خصومت‌ها صرفا هزینه‌زاست نه منفعت‌آور. تا زمانی که پامپئو و دوستانش بر این باور باشند که ایران هرگز بر دامنه فعالیت‌های هسته‌ای خود نخواهد افزود، چرا باید در اعمال تحریم‌های بیشتر علیه تهران تردید کنند؟
* فرجام سخن
دولت بدعهد آمریکا به‌خودی خود از خصومت با ایران عقب نخواهد نشست، تنها اقدامات روشن و قاطع می‌تواند تیم فعلی سیاست خارجی واشنگتن را به تجدیدنظر در افکار و افعالشان قانع کند.
تقابل با حربه تحریم می‌تواند سه بُعد موازی داشته باشد: تقویت بنیه‌های داخلی اقتصاد، تلاش‌های دیپلماتیک برای کاهش آثار تحریم و تنبیه و پشیمان ساختن تحریم‌کننده. بُعد سوم کم‌اهمیت‌تر از ابعاد دیگر نیست و در شرایط فعلی تعدیل تعهدات ایران ذیل برجام لازمه آن است.
البته بدیهی است که مصادیق تعدیل معنادار می‌تواند بیش از آن چیزی باشد که فوقا به آن اشاره شد و گزینه‌های متعدد در اختیار تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیرندگان در سطوح عالی نظام جمهوری اسلامی ایران است و طبعا تصمیم نهایی مورد احترام خواهد بود.
