به گزارش خبرگزاری بسیج از اردبیل، جمعه مسجد اردبیل باقی مانده یک بنای بزرگ از دوره سلجوقیان است که در محله پیرشمس‌الدین یکی از محلات قدیمی اردبیل، میان گورستانی قرار گرفته و از سه قسمت تشکیل شده است.
اولین قسمت بنا پایه مناره‌ای است که در فاصله اندکی از مسجد به چشم می‌خورد. این مناره شیوه معماری سلجوقی دارد و از دو قسمت پایه هشت ضلعی و بدنه استوانه‌ای به قطر پنج متر تشکیل شده است. در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقی مانده که عبارت است از فرمان "اوزون حسن آق قویونلو" و کتیبه‌ای که تاریخ ۸۷۸ هجری دارد و در سازمان میراث حفاظت می‌شود.
دومین قسمت اصلی بنا، مسجد تیر پوش است به ابعاد ۸,۹ × ۵.۱۲ متر که روی نه ستون چوبی قرار گرفته و ستون‌ها هم بر پایه‌های سنگی غیرمنتظم استوار شده‌اند. در ورودی چوبی تکه کوب شده، میخ‌های آهنی برجسته‌ای دارد و بالای یک لنگه آن نوشته‌ای کنده‌کاری شده است.
سومین قسمت بنا، مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی کم در تزئینات آن کاشی به کار رفته و بسیاری از نما تقریبا از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است.
این مسجد مربوط به دوران سلجوقیان است که کنار آتشکده ای مربوط به دوره اشکانی قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشکده بوده است. جمعه مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغولها تخریب شده و فعلا قسمتی از مسجد سالم است.
این مسجد که در برخی از نسخه ها و کتابها از آن به عنوان مسجد جامع نیز یاد شده، بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم نظیری است که در دوره های مختلف اسلامی بویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده است. اینکه از چه تاریخی این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام ساخته شده اطلاعی در دست نیست اما بررسی هایی که هیئت کاوشگری ایرانی انجام داده نشان می دهد این مسجد در قرون اولیه اسلامی ساخته شده است.
مسجد در دوره های سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده تر و عظیم تر و وسیع تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفا گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می داده است. مرور زمان باعث شده اجزای بنا تا حدی که امروز دیده می شود ویران شود.
همچنین به دلیل تصرفاتی که افراد در حریم و تپه به عمل آورده اند و منازلی که روی دامنه آن احداث شده، به تدریج از وسعت این مسجد کاسته است و مساحت آنرا به اندازه کنونی تقلیل داده است.
این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته است. کاوشهای باستان شناسی که برای شناخت مختصات تاریخی بنا از سال ۱۳۶۷ توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شده، پس از خاکبرداری از لایه های خاک و برچیدن قبرهای متاخر، سرستون های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد عتیق را که متعلق به دوره ایلخانی بوده از خاک بیرون آورد که تاریخ روشن مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آنرا طی ادوار مختلف تا حدی مشخص کرد.
وجود آجرهای مستعمل در این بنا، تزیینات کاشیکاری و گچبری و نقش مهرها در بندکشی و فواصل آجرها قابل مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی در آذربایجان است. علت اصلی انهدام و خرابی مسجد، زلزله شدیدی بوده که موجب تخریب این بنا شده است.
شکل گیری و نقشه مسجد جمعه اردبیل برخلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بنا می‌شده، ساخته شده است. این موضوع یکی از مختصات استثنایی پلان مسجد جمعه اردبیل محسوب می شود.
در زیر تالار اصلی مسجد، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبکه ای منظم و محاسبه شده ساخته شده که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهی متقاطع این معبرها دیده می شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی ۱۹۰ سانتی متر و دارای ۸۰ سانتی متر پهنا می باشد.
بنای اصلی مسجد که هم اکنون محوطه مکعبی آن سرپاست، در دوره آبادانی دارای گنبدی بوده که گریو گنبد آن دارای ترکیبهای متعدد منشوری بسیار زیباست که قطاربندی با تزیینات کاشی معرق دارد و کاربندی زیر گنبد نیز بدین شکل بوده که در هر یک از گوشه های این مربع سه کنج با لچکیهای بزرگی ساخته شده که هریک دارای دو روزن مستطیلی شکل برای نورگیری و کسب روشنایی برای محوطه محراب بوده است.
محوطه اصلی و مربع شکل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای تاق نماهای متعدد است که در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه است که در میان هر یک از تاقنماها راهروهای باریکی به صورت معبر به قسمت های مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می کند.
ایوان مجاور گنبدخانه هم اکنون به صورت مسجدی دایر، مورد استفاده اهالی محل است که با همان شبکه راههای زیرزمینی از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می‌شود. پوشش فعلی مسجد به صورت سقف تیر پوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون های سه تایی می باشد که در زمان قاجار ساخته شده اما هرگز به تخریب گریو گنبد و بقایای تزیینی آن اقدام نشده است.
مسجد جمعه اردبیل به مرور زمان صدمات زیادی خورده است که آخرین و جدیدی ترین آن در سال ۱۳۵۷ بوده که در طی آن در جریان ساخت و توسعه امتداد خیابان سیمتری اردبیل، بخش زیادی از تپه تاریخی از بین رفت و بدنه شرقی محوطه محراب مسجد دچار شکستگی و رانش شد.
هم اکنون این مسجد به دلیل قرار گرفتن در مسیر حرکت وسایط نقلیه سنگین در معرض لرزش و فرسایش هر چه بیشتر قرار دارد و خطر تخریب و فرسودگی آنرا تهدید می کند.
در سال‌های گذشته سازمان میراث فرهنگی کشور کاوش‌هایی در محل جمعه مسجد اردبیل به انجام داده که هیئت باستان‌شناختی را با شبکه گسترده مسجدی عظیم و ویران شده روبرو ساخت که تاکنون کسی گمان وجود آن را نداشت و بیشتر نوشته‌ها و مطالعات تنها به بنای سرپای مکعب مستطیلی شکل محدود می‌شد.
در حالی که حجم موجود و سراپای ایوان و گنبدخانه، مجموعه‌ای بزرگ بود که با گذشت زمان، دست حوادث روزگار، اجزا و بخش‌های مختلف آن را به تل خاک بدل ساخت و عظمتی را در حجمی ناهماهنگ، به اندازه تقریبی ۳۰×۲۰ متر محدود ساخت که از آخرین کف متعلق به سده نهم هجری، در حدود ۱۰ متر ارتفاع دارد.
امروزه تنها بخش‌هایی از ساقه ترک‌دار منشوری گنبد باقی مانده و گنبد رفیع تک پوش آن فرو ریخته است. ایوان شمالی گنبدخانه که یادآور سنت ایوان سازی دوره ساسانی می باشد در دوره قاجاریه به بقعه و شبستانی ساده با سقف مسطح تیرپوش تغییر شکل یافت.
از مسجد بزرگ سلجوقی نیز جز منار آجری استوانه‌ای شکل چیزی برجا نیست و مسجد عصر ایلخانی نیز با تغییراتی در پلان و فضاهای آن در دوره قره قویونلوها، دستخوش تخریب و دگرگونی شد.
سفال‌ها و آثار مکشوفه در جریان کاوشهای هیئت باستان شناختی، بیشتر به سده‌های سوم و چهارم نیز در زیر دیوار سنگی سراسری که شبستان قرن نهم را محصور می‌کرد، به دست آمده است. بنای جمعه مسجد اردبیل تحت شماره ۲۴۸ به ثبت تاریخی رسیده است.
