در سال‌های اخیر محبوبیت شبکه‌های اجتماعی آنلاین تا حد بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است، به طوری که محبوب‌ترین آنها صدها میلیون کاربر دارند. این موفقیت منافعی را در درون خود این جوامع شبکه‌ای ایجاد کرده است و تعداد مطالعات و پژوهش‌ها جهت درک این شبکه‌ها را افزایش داده است ولی گستردگی بسیار و محدودیت دسترسی به تمامی کاربران بزرگترین شبکه‌های اجتماعی آنلاین کسب اطلاعات مکفی درباره دیدگاه کاربران آنها و چگونگی روابطشان را با مشکل مواجه کرده است.
فناوری‌ها، عینا تعامل چهره به چهره را در فضای سایبری بازسازی می‌کنند و امکان مشارکت در انواع متعدد ارتباطات اجتماعی را میسر می‌سازند. مردم از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای نوشتن وبلاگ‌ها، ارسال نامه‌های الکترونیکی، برقراری روابط اجتماعی از طریق سایت‌های شبکه‌ای مانند فیس‌بوک و مای‌اسپیس، ارسال متن به یکدیگر از طریق سرویس پیام کوتاه 2تلفن همراه و گفت‌وگو از طریق پیام فوری آنلاین استفاده می‌نمایند.
با وجود کاربردهای بسیاری که فناوری اطلاعات و ارتباطات دارد، موضوعی که امروزه زیاد به آن پرداخته می شود این است که ارتباطات فیزیکی واقعی به نفع ارتباط‌های آنلاین در حال کاهش هستند. در نتیجه، این امر به روابط اجتماعی بیشتر اما ضعیف‌تر منجر می شود. تحقیقات پیشین در زمینه‌ی فناوری‌های ارتباطی به نتایج ناهمخوان و متناقضی در خصوص اثرات فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رفتار انسان و ارتباطات اجتماعی دست یافته‌اند.
نتایج بررسی‌ها درباره‌ی دو نوع از فناوری‌ها یعنی متن و پیام فوری روی حجم و قدرت سه شبکه ی اجتماعی(خانواده، دوستان و آشنایان) در کویت نشان داد که به جز در مورد خانواده در برقراری ارتباطات اجتماعی که ارتباط معناداری با استفاده از پیام فوری داشت، در خصوص قدرت و حجم شبکه‌های اجتماعی در هر سه حوزه‌ی مورد بررسی ارتباط معنادار منفی و مثبتی به ترتیب با استفاده از فناوری (هم پیام فوری و هم پیام متنی) به دست آمد.
علاوه بر این، برخی عوامل دموگرافیک مانند جنسیت و وضعیت تأهل نقش متوسطی را با توجه به روابط اجتماعی ایفا می‌کردند. بر این اساس می‌توان گفت که فناوری‌های ارتباطی جدید، مزایا و معایب متعددی دارند. از این رو، با توجه به قدرتی که این فناوری‌ها از نظر اجتماعی دارند، فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌عنوان یک فناوری که در جهت توسعه و تغییر ارتباطات اجتماعی گام بر می7دارد، باید بیشتر مورد بررسی قرار گیرد. جذابیت‌ها، قابلیت‌ها و ویژگی‌های خاص فضای مجازی آن را به محیطی برای تعاملات اجتماعی مبدل کرده است.
جهان مجازی شکل دیگری از جهان واقعی است. بنابراین، این دو جهان دارای عناصر اولیه‌ی مشترک هستند و تنها چگونگی، جنس و نقش این عناصر با یکدیگر متفاوت است. پس اصول حاکم و مهارت‌های فنی و رفتاری لازمه‌ی تعامل در این محیط‌ها است و با وام گرفتن از فضای واقعی وارد این فضا خواهد شد.
قطعا نداشتن برخورد و رفتار مناسب و هنجارمند و قانونمند و مهم‌تر از همه اخلاقمند، ارتباط میان افراد را دچار چالش خواهد کرد (بزرگواری، 1388کرمشایی و همکاران1390 ) ) مشکل اعتیاد اینترنتی را از عوارض زندگی در دنیای متمدن دانسته‌اند و در پژوهش آنها تفاوت میانگین اعتیاد به اینترنت در بین پاسخگویان دختر و پسر معنادار بود، بدین صورت که میانگین اعتیاد به اینترنت در بین پاسخگویان دختر بیشتر از پسر بود.
همچنین 38درصد پاسخگویان درمعرض ریسک اعتیاد اینترنتی قرار داشتند. (نیسی و مدحج 1390) توسعه و پیشرفت کسب و کار در فضای مجازی را بیش از هر چیز معلول وجود فضای ایمن و مصون از تعدی دانسته‌اند.
با توجه به ناشناس بودن کاربران و سهولت استفاده از اینترنت، حق مصون بودن حریم خصوصی و داده‌های شخصی در فضای مجازی به یکی از چالش انگیز‌ترین مسایل حقوق بشر تبدیل شده است، زیرا تجاوز به حریم خصوصی افراد به سرعت افزایش یافته است. استاد حسین و دلیلی معتقدند که تمایل کاربران به حضور در شبکه‌های اجتماعی و به اشتراک نهادن اطلاعات موجب گردیده تا بازاریابی‌های حوزه‌ی فناوری‌های مجازی به دنبال کسب منافع از این فرصت نو ظهور باشند.
تبادل اطلاعات در این شبکه‌ها آن قدر وسیع و فعالیت در این حوزه آن‌چنان جذاب است که سازمان‌ها و دستگاه‌های اطلاعاتی فعالیت در آن را آمیخته با سر فصل‌های اقتصادی-اجتماعی نمودند و با ارایه خدمات و فضاهای رایگان، کاربران را در اقصی نقاط جهان به شرکت در شبکه‌های اجتماعی ترغیب نمودند.
بومی‌سازی فرصت به‌وجود آمده در قالب شبکه‌های اجتماعی محلات و ارایه‌ی خدمات مجازی با برقراری یک رویه‌ی ایمن به منظور تبادل اطلاعات شهروندان در محلات و حتی در مجتمع‌های مسکونی نقاط قوتی را در بر می‌گیرد.
از این‌رو، با بهره‌مندی از این فرصت، امکان مشارکت و حضور شهروندان در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، رفاهی و سیاست محله محوری تحقق یافته و هر شهروند با مشارکتی آگاهانه در مدیریت بهینه‌ی شهر خود گام بر می‌دارد.
فعالیت در فضای مجازی همچون فضای فیزیکی با الگوی هنجاری قابل اتکا و متناسب با فرهنگ بومی موجه خواهد بود.
کنترل، به‌عنوان یکی از روش‌های جلوگیری از بروز ناهنجاری‌های اجتماعی و هنجارسازی در قالب روشنگری و راهنمایی کاربر فضای مجازی لازم است با رویکردهای کاربردی و عینی مطابق با ویژگی‌های متمایز این فضا اعمال شوند. نحوه‌ی پیروی از ارزش‌ها و خواست‌های گروه‌های انسانی از سوی کاربران ایرانی اینترنت و همچنین، لزوم و چگونگی فعال ساختن خود کاربران در هدایت و اثر گذاری در فضای مجازی به سهم خویش می‌توانند به‌عنوان مبنای کنترل و هنجارسازی مثبت برای استفاده از این فضا مطرح شوند(فخریان، 1390).
فضای مجازی را به‌عنوان یکی از ویژگی‌های زندگی مدرن تعریف کرده اند که همانند هر پدیده‌ای که منافع و اثرات مثبتی بر زندگی بشر دارد، دارای جنبه‌های منفی و ویرانگری نیز هست. امروزه، ابزارهای فناوری نوینی مانند شبکه‌های رایانه‌ای و اینترنت به افقی تازه برای اعمال خشونت آمیز تروریست‌ها بر ضد امنیت اجتماعی در فضایی گسترده و بدون مرز تبدیل شده‌اند.
با در نظر گرفتن اجتماع به‌عنوان بستر زندگی که کلیه‌ی تعاملات در آن جاری است، با تحقق امنیت اجتماعی تمام مجموعه (هم افراد و هم اجتماع) از امنیت بهره می‌گیرند. بنابراین، امنیت اجتماعی صرفا یکی از ابعاد امنیت ملی نیست و فقط وجه سیاسی ندارد.
سایبر تروریسم به شکل تروریسم در فضای مجازی بر ضد امنیت اجتماعی شهروندان ایرانی به‌عنوان یک تهدید جدی قابل توجه است، با معرفی عصر جدید به‌عنوان عصر پرشتاب ارتباطات، ورود بسیار ساده و سریع، حداقل محدودیت برای دسترسی، برقراری ارتباط با سراسر دنیا به اشکال مختلف و عدم وجود محدودیت زمانی و مکانی، دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف و شرکت در فعالیت‌های اقتصادی، علمی، فرهنگی، هنری، مذهبی و ... را از ویژگی های بی‌بدیل آن بر شمرده‌اند.
وسعت عمل و انعطاف‌پذیری بی‌حد آن گاهی منجر به تغییرات اساسی در ارکان جامعه شده است، چرا که آشنایی با دیگر جوامع، خواسته یا ناخواسته هنجارهای جدید به ارمغان می‌آورد تا آن جا که هنجارها و ارزش‌های جامعه‌ی خودی در آن محدوده کم رنگ می‌گردد.
از جمله راهکارهایی که می‌توان برای مقابله با چالش‌های این چنینی در نظر گرفت نظارت اجتماعی و امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص جهت حفظ ارزش‌ها و هنجارهای جامعه‌ی دینی می‌باشند.
محققین در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که فضای مجازی می‌تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد، زیرا اینترنت با وجود این که می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند در عرصه‌ی اطلاع‌رسانی به کار گرفته شود تا آن جا که گاهی از آن به‌عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می‌شود، ولی این فناوری مدرن با تمام فوایدی که دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است.
به طوری که امروزه، بخش عمده‌ای از جرایم مربوط به حوزه‌ی کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است که امنیت اجتماعی را هدف قرار داده‌اند. نقش مثبت فضای مجازی را در عرصه‌ی ظهور خلاقیت مورد تأکید قرار داده است، زیرا فناوری دیجیتالی و جامعه شبکه‌ای، افراد را به سوی زندگی‌ای سوق داده است که در آن می‌توانند با اتخاذ نقشی فعال و خلاق، به صورت فردی یا جمعی در ساختن چیزی جدید سهیم باشند، در فرایند هم‌آفرینی شرکت کنند و به خودیابی خویشتن کمک کنند.
کیفیت آزادی بخشی اینترنت، کاربران اینترنتی را دعوت می‌کند تا به تفکر، تجربه، بازی، فعالیت‌های گروهی و ارتباط بپردازند. اینترنت همواره محیطی را خلق کرده است که همگان می‌توانند با تکیه بر توانایی‌ها و استعدادهای خود دست به ابداع و خلاقیت بزنند.
از میان رفتن محدودیت مکان، زمان، نبود کنترل و انتقاد، ناشناس ماندن، امکان خیال‌پردازی و تنوع گوناگون محیط‌های اینترنتی فرصت مناسبی را برای بروز خلاقیت فراهم می‌کند.( حقیقی1388) .
شناخت فناوری‌های نوین، استفاده از رایانه و شبکه‌های مبتنی بر آن، استفاده‌ی به موقع و صحیح از آنها را راه‌گشای کشورهای در حال توسعه در صحنه‌ی رقابت جهانی و ارایه‌ی خدمات به شهروندان دانسته است.
یادداشت: حجت الاسلام احمد غلامی- کارشناس ارشد خانواده
