چرا اردوغان «آلمان هیتلری» را نظام سیاسی مطلوبش معرفی کرد

رییس جمهور ترکیه، رجب طیب اردوغان، که مدافع سرسخت تغییر قانون اساسی به نفع افزایش چشمگیر اختیارات ریاست جمهوری است (که طبق قانون فعلی عمدتا تشریفاتی است)، در کنفرانس مطبوعاتی خود بعد از بازگشت از عربستان، در اظهار نظری عجیب در اشاره به مصداق سیستم سیاسی مورد نظرش به آلمان هیتلری اشاره کرد. اظهاراتی که بازتاب‌های گسترده‌ای در خود ترکیه و رسانه‌های بین‌المللی به هراه داشت.

اردوغان که سفر خود به عربستان را به دلیل مرگ یکی از همراهانش، یکی از روزنامه‌نگاران قدیمی ترکیه (حسن کاراکایا) نیمه تمام گذاشت، در این کنفرانس مطبوعاتی با این سوال مواجه شد که آیا ریاست جمهوری مورد نظر او با اختیارات گسترده، در یک کشور یکپارچه (غیرفدرالی) ممکن است، چنین پاسخ داد:

«این طور هم نیست که هیچ سیستم ریاستی در یک کشور یکپارچه نباشد. نمونه‌های آن در سرتاسر دنیا هست. در گذشته هم بود. وقتی به آلمان هیتلری نگاه کنید، آن جا هم چنین چیزی می‌بینید. در دیگر کشورها هم می بینید.»

اروغان مهم ترین و سرسخت ترین حامی شکل گیری یک نظام ریاستی «به سبک ترکی» است که به ادعای او با حذف «دوگانگی راس قدرت»، به توسعه کشور کمک می کند و راه را برای یک سیستم تصمیم گیری کارآمدتر فراهم می کند. او در ماه آوریل ادعا کرد که ترکیه همین حالا هم عملا به یک نظام ریاستی تبدیل شده است و او خواستار چارچوب قانونی برای «نهایی کردن» این تغییر است.

منتقدان اما معتقدند که تمرکز بیش از پیش قدرت در دستان اردوغان، کشور را بیش از پیش به سوی حاکمیت تک نفره سوق می دهد. ترکیه حدود 140 سال، از 1876، تحت قانون اساسی زندگی کرده و از همان زمان سیستمی شبه پارلمانی داشته است. در 60 سال گذشته که سیاست چند حزبی بر ترکیه حاکم بوده، این کشور 4 کودتای نظامی را از سر گذرانده و اعدام یک نخست وزیر را به خود دیده است. با این حال هیچ گاه حرکتی به سوی نظام ریاستی در آن دیده نشد.


اردوغان مدعی است که کشورهای پیشرفته دنیا عمدتا نظام ریاستی دارند( که حرف بی پایه ای است) و در ماه ژانویه سال گذشته چنین گفت: «این نشان می دهد که سیستم ریاستی نتایج بهتری دارد. با در نظر گرفتن این مساله، چرا باید به پاهای خود زنجیر ببندیم (یعنی به سیستم پارلمانی بچسبیم؟)»

این گونه اظهارات موجی از انتقادات را از سوی احزاب مخالفت به راه انداخته است که نگران تمرکز بیش از حد قدرت در دست انسان جاه طلب و بی‌تحملی چون اردوغان هستند. به علاوه، منتقدان بعضا به شباهت‌هایی هم میان اردوغان و هیتلر اشاره می‌کنند، از جمله این که هیتلر هم در یک روند دموکراتیک به قدرت رسید، ولی بعد یک حزب واحد سراسری تشکیل داد و پیشوای فاشیست شد. مخالفان نگران این هستند که اردوغان قصد پیشوایی در سر داشته باشد و بخواهد حزب خود، عدالت و توسعه، را به حزبی سراسری به سبک فاشیست‌ها تبدیل کند.


«اوکتای وورال»، نایب رییس گروه پارلمانی حزب جنبش ناسیونالیست ترکیه، آوردن مثال هیتلر را نشانی از آن دانست که رییس جمهور کشور هیچ درکی از دموکراسی ندارد:

« اشاره اردوغان به آلمان هیتلری نشان می‌دهد که او چه نوع رژیمی برای ترکیه طراحی کرده است. اظهارات اردوغان توهینی به مردم ترکیه بود. او نمی‌تواند رژیم فاشیست را برای ترکیه مثال بزند.»

«گورسل تکین»، دبیرکل حزب جمهوری خواه خلق هم بر این باور است که زمان نشان خواهد داد که این اظهارات تنها یک لغزش کلامی بوده یا از سرّ درون او خبر می‌دهد.
 

تکین در مصاحبه خود بعد از اظهار نظر جنجالی اردوغان، گفت که اردوغان و مشاور ارشد حقوقی او، برهان کوزو، مسوول سابق کمیسیون پارلمانی قانون اساسی، هر چه می‌توانستند انجام دادند تا ادبیاتی برای یک سیستم ریاستی اختصاصی اردوغان ایجاد کنند، ولی شکست خورده‌اند. به اعتقاد او، این بسیار کنایه‌آمیز است که اردوغان مثال هیتلر را مناسب دیدگاهش نسبت به ترکیه یافته است.

اظهارات اردوغان یک روز پس از آن بیان شد که که سخنگوی آک پارتی، «عمر چلیک»، به شدت سیستم پارلمانی فعلی ترکیه را نواخت و گفت که این همان نظامی بود که هیتلر را در اوایل 1930 در آلمان به قدرت رساند! او این اظهارات را بعد از ملاقات کمال قلیچدار اوغلو (رهبر حزب جمهوری خواه خلق) و احمد داوود اوغلو، نخست وزیر، در یک کنفرانس مطبوعاتی بیان کرد و مدعی شد که تغییر قانون اساسی استقلال قوه قضاییه، تفکیک قوا و سازوکار نظارت و موازنه را در ترکیه ارتقاء خواهد داد.


«آیلا آکات عطا»، عضو سابق حزب وابسته به کردهای BDP(سلف HDP)، هم اظهار نظر اردوغان را مصداق بارز یک «فراموش کاری تاریخی» دانست:

«حتی آلمان امروز هم به دوره هیتلر ارجاع نمی‌دهد یا آن را تحسین نمی‌کند. هدف هیتلر ایجاد یک کشور مبتنی بر مفهوم هویت نژاد برتر بود و ارتقاء آن به فاشیزم یک خسران بزرگ نه تنها برای مردم آلمان که برای بشریت بود.»

در این میان نقش حزب عدالت و توسعه در این سیستم جدید جمهوری مشخص نیست. طبق قانون رییس جمهور باید غیرحزبی باشد، ولی اردوغان هنوز رهبر واقعی حزب است. عطا در ادامه سخنانش چنین به اردوغان کنایه زد:


«ای کاش اردوغان یک مثال ارایه می‌داد، اما نه از آلمان هیتلری، بلکه از آلمان امروز که یک نظام فدرال حکومتی دارد و شهروندان را توسط یک قرارداد اجتماعی به هم پیوند داده است.»

جالب این جاست که شعار «یک ملت، یک پرچم، یک کشور و یک سرزمین مادری»، شعار محبوب طرفداران حزب آک پارتی بسیار به شعارهای دوران حاکمیت نازی‌ها شبیه است (یک ملت، یک کشور و یک رهبر).
 

به علاوه، برخی از اسلام‌گرایان سنی متمایل به سلفی‌گری، اخیرا ریاست جمهوری اردوغان را یک نوع «خلافت»، جدید خوانده‌اند که به برپایی یک سیستم سیاسی اسلامی جدید منجر خواهد شد. «خیرالدین کاماران»، روزنامه‌نگار طرفدار دولت، در ستون ثابت خود در روزنامه «ینی شفق»، در 25 دسامبر، نوشت که وقتی در یک نظام ریاستی اسلامی، مردم به کسی رای می‌دهند، در واقع او را به «خلافت» یا «امارت» برمی‌گزینند و از او فرمان می‌برند!


«ولی آق بابا»، نایب رییس CHP روز جمعه در حساب توئیتر خود این گونه به اظهارات اردوغان واکنش نشان داد:

«اردوغان وقتی خواست از ساختار یکپارچه در یک کشور مثال بزند، به آلمان هیتلری اشاره کرد. عاقبت او آن چه را که در سر دارد، افشاء کرد.»

حسن جمال، از باسابقه‌ترین روزنامه‌نگاران ترک هم در توئیتر خود نوشت: «نظام ریاستی در آلمان هیتلر و در ترکیه اردوغان، چرا که نه؟»

دفتر اردوغان روز جمعه بیانیه‌ای منتشر کرد که در آن مدعی شد که اظهارات رییس جمهور درباره آلمان هیتلری خارج از زمینه و مغشوش بازتاب داده شد. در بیانیه در توضیح سخنان اردوغان آمده است که منظور رییس جمهور این بود که نظام ریاستی می‌تواند هم در حکومت یکپارچه و هم حکومت فدرال می‌تواند وجود داشته باشد و حتما مختص کشورهای فدرالی نیست، و این که نه نظام پارلمانی و نه ریاستی، هیچ کدام تضمینی برای سوء استفاده از قدرت نیست.

ادامه کارزار اردوغان برای قبضه قدرت

اردوغان که برای تغییر قانون اساسی و تمرکز قدرت بی تاب است در روز 23 دسامبر، در سخنرانی در جمع کدخدایان ترکیه (مُهترها) در کاخ خود، از مجلس ملی این کشور خواست که بحث قانون اساسی جدید و انتقال به یک سیستم ریاستی را هر چه زودتر آغاز کنند:

«به نظر من مجلس ما و احزابی که در آن نماینده دارند نمی‌توانند دیگر نسبت به این موضوع بی‌تفاوت بمانند. موضوعی که به مطالبه صریح و قوی ملت تبدیل شده است... سیستم فعلی حکومت‌داری در کشور ما بسیار مشکل‌ساز، پردردسر و چالش‌برانگیز است.»

اردوغان در ماه نوامبر هم پیشنهاد برگزاری دو رفراندوم برای تغییر قانون اساسی و انتقال به سیستم ریاستی را به مجلس این کشور ارایه کرد که با واکنش سرد احزاب مخالف مواجه شد. در پاسخ به چنین خواست‌هایی، کمال قلیچدار اوغلو، رهبر حزب اصلی مخالف اردوغان، در مقاله‌ای در 1 ژانویه که روزنامه جمهوریت به چاپ رسید، حکومت ترکیه را «ورشکسته» خواند و خواهان افزایش تلاش‌ها برای تقویت نظام فعلی شد:


«اکنون به گام‌هایی نیاز داریم که مردی را که در حال حاضر در منصب ریاست جمهوری است، کسی که تلاش دارد تا با دیکتاتوری خود، که حاصل حرص او برای قدرت است، بر کشور حکومت کند، در درون حدود تعیین‌شده توسط سیستم پارلمانی، محدود کند.»

او در پیامی آشکار به اردوغان گفت که «چنین گام‌هایی برداشته خواهد شد. هر کسی به محدوده‌های قانونی تعیین‌شده خود بازخواهد گشت و دموکراسی پارلمانی ترکیه قوی‌تر خواهد شد.‌»

رویای خلافت

اردوغان که در اوایل روی کار آمدن، قصد جلب نظر اقشار مختلف جامعه ترکیه را داشت، با شعار آشتی با کردها و رعایت حقوق اقلیت‌ها روی کار آمد. او در این مسیر، در ابتدای زعامتش کارهای عملی هم انجام داد ولی همین که خیالش از تثبیت جایگاهش راحت شد، دیگر نیازی به ادامه آن سیاست ندید و کار به جایی رسیده که این روزها، ارتش ترکیه روزانه ده‌ها شبه نظامی کرد را که در صف اول مبارزه با داعش قرار دارند، می‌کشد.

از سوی دیگر، او با شعار «یک ملت، یک پرچم، یک کشور و یک سرزمین مادری»، و تاکید اردوغان بر هویت ترکی به سویی حرکت می‌کند که در صورت قانونی‌شدن اختیارات فوق‌العاده و بی‌سابقه ریاست جمهوری (حتی رؤسای جمهور روسیه و آمریکا هم چنین اختیاراتی از جمله انحلال مجلس را ندارند) نفس اقلیت‌های قومی و نژادی گرفته خواهد شد. جالب است که هیتلر هم در یک روند دموکراتیک روی کار آمد و صدراعظم قانونی آلمان شد، لیکن وقتی جای خود را محکم دید جکم کرد که «حرف پیشوا قانون است.»

از سویی دیگر، در چند سال اخیر اردوغان بارها از رویایش برای احیای خلافت عثمانی سخن گفته است و لابد خود را در جایگاه خلیفه امپراتوری جدید عثمانی تصور می‌کند. هواداران سلفی او سعی دارند در رسانه‌های وابسته به حکومت لقب «امیر» و «خلیفه» را برای او در اذهان عمومی جا بیاندازند. هواداران متعصب او (با تایید خود او) فضایی ایجاد کرده‌اند که گویی او یک شخصیت مقدس است و مخالفت با او جدای از بعد سیاسی، جنبه معنوی و مذهبی هم دارد.


 هنوز طرح جاه طلبانه اردوغان قانونی نشده، بگیر و ببندهای مخالفان و حتی منتقدان رییس جمهور روند صعودی به خود گرفته است و در بین بازداشت شدگان از همه طیفی دیده می‌شود، از استاد دانشگاه تا دانش‌آموز 14 ساله، از رییس ژاندارمری تا روزنامه‌نگار باسابقه، از دادستان تا وکیل و حتی دختر شایسته سابق! حال قابل تصور است که با چنین شخصیت عظمت‌طلب و خود‌بزرگ‌پنداری، اگر قبضه قدرت توسط او جامه قانون بر تن کند، چه سرنوشتی در انتظار مخالفان خواهد بود.