وریس هنری روبه فراموشی در استان چهار محال و بختیاری

به گزارش خبرگزاری بسیج استان چهارمحال و بختیاری؛ وريس‌ها دستبافته هايي هستند که در هنرهای سنتی، نوار گفته می شوند و در رسته کارت بافی قرار می گیرند. تولید این نوارها، در بین عشایر ایران مانند ترکمن ها و شاهسون ها متداول است. اين دستبافته ها در زندگي کوچ نشيني بختياري ها نقش طناب را ايفا مي کنند، با اين تفاوت که زيبايي حيرت آور نقوش وريس، دوام و کارکرد هاي گوناگون آنها، انسان را شگفت زده مي کند.

چکيده: وريس‌ها دستبافته هايي هستند که در هنرهای سنتی، نوار گفته می شوند و در رسته کارت بافی قرار می گیرند.تولید این نوارها، در بین عشایر ایران مانند ترکمن ها و شاهسون ها متداول است.

اين دستبافته ها در زندگي کوچ نشيني بختياري ها نقش طناب را ايفا مي کنند، با اين تفاوت که زيبايي حيرت آور نقوش وريس، دوام و کارکرد هاي گوناگون آنها، انسان را شگفت زده مي کند. وريس ها از لحاظ کاربرد با هم متفاوتند و بر همين اساس رنگبندي و عرضشان هم تا حدودي متغير است. نقوش متنوع آنها را مي توان در گروههاي هندسي، گياهي، جانوري، اشياء و... بررسي کرد. این مقاله به صورت توصیفی ارایه می شود و مطالب آن به صورت کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده اند. واژگان كليدي : ‌وريس، نقش، کاربرد، بختياري.

مقدمه: انسان از ديرباز براي تأمين نيازهاي خود دست به توليد زده و سپس آن را با زيبايي در آميخته است دستبافته هاي بسيار متنوعي که در کشور ما ايران وجود دارد مويد اين مطلب است. عشاير بختياري براي رفع نيازهاي زندگي کوچ نشيني خود اعم از بستن بار، حمل هيزم و مشک آب، جابجا کردن گهواره کودک و.... نياز به طنابهايي محکم داشتند که بتوانند به احتياجاتشان پاسخ دهند اين نوارها گاهي بار اعتقادي به خود مي گيرند و با نام «شيردنگ» براي رفع چشم و نظر بد،آراستن حجله عروس به خاطر داشتن شگون و... خود را عرضه مي کنند.

نقوش بسيار متنوعي نيز اين نوارها را تزئين مي کنند که هر کدام فلسفه و پيشينه اي قوي پشت سر خود دارد. نقوشي که گاه از اشياء اطراف ملهم مي شوند مانند: گل هچه، نقش اره، نقش خال نال و... ، گاهي از گل و گياه؛ چون: نقش حيوانات و اعضاي بدنشان روي وريس ها به چشم مي خورد؛ مانند : نقش ماري، نقش گوش خري و...؛ نقوش هندسي و ابتکاري نيز جاي خود را دارند. در چند سال اخير نيز نوعي «شيردنگ» بافته مي شود که صحنه هايي از زندگي، کار و آداب و رسوم عشاير بختياري را به نمايش مي گذارد. وریس (وریسين ) به طور کلی وریس به تمامی نوارهای بافته شد ه ای گفته می شود که در زندگی عشایر بختیاری نقش زیادی ایفا می کنند. این نوارها معمولا بسیار محکم و با دوام هستند ولی از لحاظ کاربرد و اندازه با هم متفاوتند بافت وریس در انحصار بختیاری هاست و از این نوع بافته در بین عشایر ترک قشقایی ساکن در استان دیده نمی شود. وریس ها معمولا ًعرضی برابر4 تا 6 سانتی متر وطولی بین 4 تا8 متر دارند.

تکنیک بافت وریس یکی از پیچیده ترین و جالب توجه ترین روش های بافت است .برای کوبیدن قسمتهای بافته شده وریس به جای دفتین از وسیله ای چوبی به نام «چپت» استفاده می شود و قطعه ها یی چرمی به نام دوال با چهار سوراخ به عنوان دستور کار برای بافت و ایجاد نقش استفاده می شوند. «زنان بختياري در هنگام بافت وريس با پياده کردن طرحهاي مختلف روي آن زيبايي خاصي را توسط آفرينش نقوش ايجاد کرده و با توجه به نوع کاربري تزئين مي‌نمايد. به عنوان مثال در بافت شيردنگ از رنگهاي شاد استفاده فراوان شده و نقوش مختلفي ايجاد کرده اند در حالي که در بافت «کفي يا ماقل» از رنگهاي سياه و سفيد استفاده کرده‌اند و نقش مهمي در بافت آن ديده نمي‌شود. » (تقي پور (1379)، ص31)

«نقوش به کار رفته در وريس‌هاي منطقه به صورت قرينه در بافته تکرار مي‌شوند که دليل اين امر ريشه در مشترکات قومي عشاير بختياري دارد به طوري که طرحهاي مختلف نسل به نسل از گذشته به آيندگان به ارث رسيده است. از جمله نقوش رايج در ميان نوع بافته مي توان «اره شيردنگ»، «مورشيجان»، «نودرار»، «تخت طلاس»، »گوگوشار»، «ماي شاي جون» و ... را نام برد.» (همان، ص31)

کاربردهای گوناگون وریس عبارتند از:

الف) حمل و نقل: وریس باریکی وجود دارد که برای بستن بار روی کمر چهارپایان به کار می رود که در این صورت سر آن حلقه ای شکل بافته می شود و برای محکم کردن سر رشته ،چوب دو شاخه سوراخداری به نام«حججه» از درون سوراخ وریس رد می کنند و آن را از سر حلقه دیگری که طرف دیگرش می باشد عبور داده،می بندند. این کار برای احتراز از گره زدن دو سر رشته است که احیاناً گره به هنگام حمل ونقل باز نشود وبه این نوع وریس «ماقل» می گویند. «ماقل» دارای تار و پود ضخیم بوده و اغلب دردو رنگ سیاه وسفید بافته می شود. «ماقل»رادر شهرکرد «کفی» می گویند.

ب) جابجا کردن مشک آب: نوع دیگری از وریس که در این گروه جای می گیرد برای جابجاکردن مشک آب استفاده می شود و به آن«بند مشک» می گویند. طول اين نوار معمولاً 2 متر بوده و از رنگهاي تيره در بافت آن استفاده مي‌شود.

ج) مشک زنی : هنگامی که می خواهند مواد لبنی رادر داخل مشک (خيگ) بزنند. بند وریس را به یک سوی آن متصل کرده وآن را از طرف دیگر به سر سه پایه(ملار) وصل می نمایند وسپس آنها را به حرکت رفت و برگشتی (پاندولی) در می آورند. این کار معمولا ًبرای تولید کره از دوغ است .

د) جابجا کردن گهواره: به این نوع وریس،«گهواره بند» گویند و عبارت است از نواري باريک که به شيوه گليم باف تهيه مي‌شود و آن را بانوان بختياري به دور گهواره مي بندند، سپس ادامه اين وريس را دور بدن خود محکم مي کنند.

هـ) بستن قنداق نوزاد:‌ وریسي که برای بستن قنداق نوزاد استفاده می شود «بند قنداق» نام دارد و به جای بندقنداقهاي پارچه‌اي کاربردی در شهر، به کار می رود . بند قنداق تزئیناتی نیز داشت که مهمترین آن دوختن مهرهایی مثل خرمهره(کوجی)، نمک و... بوده که باعث دورشدن«چشم ونظربد» از نوزاد می‌شده است .

و) جمع آوری هیزم: «قطعات هیزم که عموماً شاخه های گون می باشندراپس از جمع آوری ودسته بندی به وسیله وریس محکم و پهنی بسته بندی کرده و آن را بر روی پشت خود حمل می کنند.در این گونه موارد که همواره توسط زنان انجام می شود بندهای کوله پشتی تهیه شده به طریق مزبور را از طرفین شانه‌ها رد کرده و سر آن را روی سینه به هم متصل می نمایند و دستها را برای کنترل ثقل بار به زیر تسمه روی سینه انداخته و به حرکت می پردازند.» (تقي پور(1379)، ص31)

ز) شیردنگ: شیردنگ به نوعی وریس گفته می شودکه شرابه هایی از آن آویزان باشد .واژه شیردنگ از دو واژه «شیر» که بخاطر شجاعت در باور مردم بختیاری وجود دارد و«دنگ »که به معنی دلاوری است تشکیل شده و در کل معنایی مانند دلاوری ،جوانمردی و شجاعت را می رساند. شیردنگ نوار باریک و بلندی است که به فواصل مشخص؛ منگوله از آن آویزان شده است. عرض آن حدود2 تا 6 سانتی متر وطول آن بسته به میزان موردنیاز است.

گاهی برای بلندتر شدن، چندتکه از آن را به هم مي‌دوزند. شیردنگ بیشتر جنبه تزئینی دارد و معمولاًبه هنگام جشن ازدواج برای تزئین حجله به کار برده می شود. همچنین شیردنگ برای آراستن گاونر استفاده می شود که آن را دور گردن گاو نر می بندند.

این نوار رابه عنوان مظهر شجاعت، بختیاری ها به کمر قوچ نیز می بندند. «از شیردنگ منگوله‌ها ، مهره ها، دینِش اسفند ، لِوِک نر (لوک نمک= نمک متبلور)، مِل گرگ(موی گرگ)، دست گرگ، لپک (خرمهره)، ریش پازن (بزکوهی) و زنگوله هایی نیز می آویزندکه آویز کردن خر مهره‌ها درشیردنگ به هنگام آذین حجله برای برطرف کردن «چشم و نظر بد » می باشد و در باور بختیاری ها آویختن شیردنگ در حجله شگون دارد.» (همان، ص31)

ح) کمربند: این نوع وریس را که یک تا یک و نیم متر طول دارد و برای بافت آن از خامه های رنگ روشن استفاده می کنند، زنان بختیاری روی لباسشان می بندند. (کمربند) را زنان ایل درمراسم شادی وعروسی بر روی لباسهای رنگارنگ خود می پوشند تا هم عنصری تزئینی باشد و هم از چرخش بیش از حد لباسهای گشاد شان جلوگیری نماید. (همانجا)

ط) بند لباس : «از نوعی وریس هم برای خشک کردن لباسها ی شسته شده در بیرون چادر و هم برای آویزان کردن حوله، دستمال، لباس و...در درون چادر استفاده می کنند که به آن(مین هونه)می گویند.» (سينايي، 1373 ، 93)

ي) حایل چادر: وریسی نيز با طول زیاد بین8 تا 20 متر بافته می شود که برای بستن سیاه چادر(بهون) مورد استفاده عشایر بختیاری قرار می گیرد.

ك) کفی : کفی به نوارهای باریک وظریفی گفته می شود که برای بستن بار بر روی قاطر، الاغ و شتر بافته می شده است. این قطعات بسیار زیبا هستند و طرفداران زیادی دارند و در حال حاظر به عنوان دکوارسیون منازل استفاده می شوند.

ل) مال بند : وریس های شبیه به کفی را «مال بند » مي‌گویند که برای مهارکردن حیوان به کار می روند. این نوار را ازیک سو به گردن استر و از سوی دیگر به میخ، درخت، ستون و...می بستند، تا حیوان نتواند از محل دور شود.

گردآورندگان: فرانک کبيري، عضو انجمن هنرهای سنتی بسیج هنرمندان، کارشناس ارشد صنايع دستي و هنرهاي سنتي شهراد طاهرزاده، مسئول انجمن هنرهای سنتی بسیج هنرمندان، کارشناس فرش.