صدور حکم تحریم تنباکو توسط میرزای بزرگ شیرازی

وقتی مردم، این قرارداد را با قرارداد مشابهی که با دولت عثمانی منعقد شده بود مقایسه کردند، از بابت این که منفعت بسیار کمتری نصیب کشور شده است دست به اعتراض زدند. با گسترده شدن اعتراضات مردمی و پیگیری علمای بزرگ تهران از جمله حاج میرزا حسن آشتیانی، این اعتراضات شکلی وسیع به خود گرفت و سرانجام حکم تحریم استعمال تنباکو توسط میرزای بزرگ شیرازی، تکلیف مردم و شاه را یکسره کرد. پس از صدور این فتوا که استعمال تنباکو به هر نحو را در حکم محاربه با امام زمان (عج) عنوان کرده بود، مردم قلیان‌ها را شکستند و انبارهای توتون را به آتش کشیدند. تاثیر این فتوا به حدی بود که در درون دربار قاجار نیز کسی از تنباکو استفاده نمی‌کرد. سرانجام ناصرالدین شاه قاجار مجبور شد که این قرارداد را فسخ نموده و مقداری غرامت به شرکت رژی پرداخت کند.

ناصرالدین شاه چهارمین پادشاه سلسله قاجار علاقه بسیاری به گردش و سیر و سیاحت داشت. جمعاً سه بار به اروپا سفر کرد و در هر بار امتیازات بی‌شماری به بیگانگان می‌داد، خصوصاً در سفر سوم خویش امتیاز توتون و تنباکو و همچنین بانک شاهی را به دولت انگلستان داد. سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا بنابه دعوت رئیس‌جمهور فرانسه انجام شد. شاه به اتفاق میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان صدراعظم و همراهان قبل از ورود به فرانسه رهسپار لندن شد و در آنجا مورد استقبال مقامات انگلیسی قرار گرفت و در میهمانیهای رسمی که به افتخار ورودش برگزار می‌شد شرکت می‌کرد، در یکی از این میمانیها ناصرالدین شاه با یکی از دوستان نخست‌وزیر انگلیس به نام (جرالد تالبوت) آشنا شد.
تالبوت اطلاعاتی در زمینه توتون و تنباکوی ایران از اعتمادالسلطنه کسب نمود و با همکاری امین‌السلطان موافقت شاه را نسبت به کسب امتیاز توتون و تنباکو و صدور دخانیات ایران جلب کرد. از طرفی ملکه ویکتوریا برای جلب نظر همراهان شاه ازجمله امین‌السلطان و اعتمادالسلطنه به هر کدام نشانها و هدایایی اهدا کرد و مقدمات کار جهت اخذ امتیازات اقتصادی آماده گردید. پس از بازگشت ناصرالدین شاه و همراهان به ایران، تالبوت جهت تأسیس شرکت (کمپانی رژی) برای انحصار امتیاز توتون و تنباکو به تهران آمد.
امین‌السلطان صدراعظم به شاه اظهار داشت که بابت امضای قرارداد بیست و پنج هزار لیره پاداش خواهد گرفت و نیز هر سال پانزده هزار لیره هم عایدش خواهد شد، در این زمینه امین‌السلطان و کامران میرزا نایب‌السلطنه رشوه‌های کلانی دریافت نمودند.
بنابر این در 28 رجب سال 1308هـ . ق. امتیاز توتون و تنباکوی ایران به مدت 50 سال در اختیار تالبوت و شرکای او قرار گرفت. برطبق این قرارداد: ” اجازه‌نامچه‌ای برای فروش و معامله و غیره توتون و تنباکو و سیگار ... حق خالص صاحبان این امتیاز است و احدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه‌نامه‌جات مزبور را ندارند."
در آن زمان معیشت بسیاری از مردم از طریق فروش توتون و تنباکو تأمین می‌شد و زارع و تاجر هیچ نوع اختیاری در تولید و فروش این محصول نداشتند. بنابر این رفته رفته موج اعتراضات در نقاط مختلف ایران خصوصاً شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، تبریز... آغاز شد.
و برخی از تجار از فروش محصول خود به شرکت رژی خودداری کردند. در فارس که گفته می‌شود مرغوبترین تنباکوی ایران را داشت بعضی از تجار محصول خود را برای اینکه به دست بیگانه ندهند به آتش کشیدند. پس از اوج گرفتن مخالفت و درگیری، اقشار مختلف مردم به علمای دینی در شهرهای مختلف رجوع کرده و کسب تکلیف نمودند؛ به طور مثال در اصفهان به آیت‌الله نجفی اصفهانی، در شیراز به سیدعلی‌اکبر فال اسیری، در تهران به شیخ فضل‌الله نوری و میرزاحسن آشتیانی، در تبریز به میرزا جواد مجتهد تبریزی متوسل شدند. میرزا حسن آشتیانی با آیت‌الله محمدحسن شیرازی مکاتبه و کسب تکلیف نمود، آیت‌الله شیرازی ابتدا نامه‌ای به ناصرالدین شاه ارسال نمود و به شاه در مورد عدم سپردن سرمایه مملکت به دست بیگانه هشدار داد، ولی شاه به هشدارهای وی ترتیب اثر نداد.
آیت‌الله شیرازی حکم به تحریم استعمال تنباکو را بدین شرح اعلام نمود:
”بسم‌الله الرحمن الرحیم الیوم استعمال تنباکو و توتون بِایِِ نحوه کان در حکم محاربه با امام زمان عجل الله تعالی فرجه است."
با توجه به اعتقادات دینی و مذهبی مردم، همه اقشار مختلف از حکم نامبرده استقبال نمودند، حتی درباریان خصوصاً زنان ناصرالدین شاه این حکم را لازم‌الاجرا دانستند.
در نتیجه شاه به رفع انحصار داخله پرداخت ولی مردم دست از مبارزات خود برنداشتند، تا اینکه شاه وادار به لغو قرارداد شد. این خود پیروزی بزرگی برای مردم به پشتوانه روحانیت بود، و ناصرالدین شاه به اهمیت جایگاه روحانیت در بین مردم پی برد و از آن پس مردم جرئت دخالت در تعیین سرنوشت خویش را پیدا نمودند. این حرکت زمینه‌ساز حرکتهای بعدی به ویژه مشروطیت بود.

منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران