سالروز خاموشي «محمدجواد مشكور»، مورخ و پژوهشگر

آناهيد خزير، خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا) ـ «محمدجواد مشكور»، مورخ و دانشمند ايراني، در روزهاي پاياني اسفندماه 1279 خورشيدي، در محله «باغ خانه» تهران چشم به جهان گشود. پس از سپري كردن آموزش‌هاي نخستين در دبيرستان‌هاي «ثروت» و «دارالفنون»، وارد دانشكده معقول و منقول شد و تحصيلات خود را در دانشسراي عالي و در رشته ادبيات عرب و زبان و ادبيات فارسي ادامه داد. در همين رشته بود كه دانشنامه ليسانس را كسب كرد. «بديع‌الزمان فروزانفر»، «ملك‌الشعراي بهار» و «عباس اقبال» از استاداني بودند كه مشكور نزد آنان دانش آموخت و بر دامنه معلومات خود افزود. 

كار آموزش او با تدريس در دبيرستان ملي آغاز شد. پس از چندي به استخدام وزارت دارايي درآمد و تا سال 1327 سرگرم كارهاي اداري بود. هر چند در همان ساليان نيز از تدريس دست نكشيد و در مدرسه عالي ايران‌شناسي عهده‌دار آموزش زبان سرياني شد. چند سالي پيش از آن نيز به درخواست «علي‌اكبر دهخدا» به همكاري با دانشمندان آن موسسه، براي تدوين لغت‌نامه فارسي، پرداخت. 

تدريس مشكور در دانشگاه تبريز از سال 1327 آغاز شد و تا يازده سال ادامه يافت. مواد درسي كه او آموزش مي‌داد «تاريخ ايران باستان» و «زبان پهلوي» بود. كشف كتيبه «سقين دل» در قراجه داغ كنوني از كارهاي پژوهشي او در اين سال‌ها (1330 خورشيدي) بود. اين كتيبه كه در كوهي به نام «رغه يا قيه» قرار دارد، 115 سانتي‌متر طول و 47 سانتي‌متر عرض دارد و شامل 10 سطر است. كتيبه ياد شده گزارش لشكركشي پادشاه «اورارتو» در سال 745 – 747 پيش از ميلاد است.
مشكور پس از تدريس چند ساله در دانشگاه تبريز، براي اخذ درجه دكترا در رشته تاريخ، راهي دانشگاه سوربن فرانسه شد. در آنجا درباره تاريخ و فرهنگ خاورميانه از قرن نهم پيش از ميلاد تا قرن نهم ميلادي، به تحقيق و مطالعه پرداخت و در نزد استاداني همانند پرفسور «بن ونيست» استاد برجسته پارسي باستان و اوستا و زبان سغدي، پرفسور «پردو مناس» استاد زبان پهلوي، «دوپن سومر» استاد عبري و آرامي، پرفسور «گيومون» استاد زبان سرياني، پرفسور «ماسينيون» استاد عرفان اسلامي و پرفسور «كربن» استاد فرق و مذاهب شيعه، دانش آموخت. 

دكتر مشكور پس از پيمودن مدارج عالي علمي، در سال 1338 به ايران بازگشت. در اين سال او در دانشسراي عالي تهران به كار تدريس پرداخت و مجله عربي زبان «الاخا» را در موسسه اطلاعات بنيان گذاشت. سرپرستي و اداره «الاخا» تا سال 1344 بر عهده او بود. اين مجله هر دو ماه يكبار و سپس هر دو هفته يكبار منتشر مي‌شد و مطالب آن مربوط به روابط فرهنگي و ديني بين ايران و كشورهاي عرب زبان بود. از سوي ديگر در كنار تدريس تمام وقت در دانشسراي عالي، به كار تدريس دانشجويان دانشكده ادبيات و علوم انساني و دانشكده الهيات دانشگاه تهران پرداخت. چند سال بعد سمت رايزني فرهنگي ايران در دمشق را پذيرفت و در همان حال ضمن ادامه پژوهش‌ها و تحقيقات گسترده خود، به تدريس «تاريخ فرق و مذاهب اسلام» در دانشگاه دمشق سرگرم شد. 

از كارهاي با ارزش او بنيانگذاري كرسي زبان و ادبيات فارسي در  دانشگاه دمشق بود. اندكي بعد بواسطه شايستگي‌هاي علمي به عضويت فرهنگستان عالي دمشق، كه از اعتبار علمي بسياري برخوردار بود، درآمد. دكتر مشكور پس از «عبدالله زنجاني» و «عباس اقبال»، سومين استاد ايراني بود كه به عضويت آن فرهنگستان پذيرفته شد. 

كشف آرامگاه «شهاب‌الدين سهروردي« در «باب البريد» شهر حلب نيز نتيجه تلاش‌هاي ديگر او براي شناخت و معرفي دانشمندان ايراني بود. در ضمن در همان سال‌هاي دوري از ايران، در كنگره‌هاي بين‌المللي فراواني در كشورهاي آلمان، فرانسه و انگليس شركت كرد و به ايراد سخنراني پرداخت. بازگشت او به ايران در سال 1357 بود. 

هنگامي كه دكتر مشكور در اسفندماه 1358 بازنشسته شد كرسي تدريس در دانشگاه تربيت معلم را بر عهده داشت. در گذشت اين استاد ارزشمند و نام‌آور در روز آدينه 25 فروردين‌ماه سال 1374 خورشيدي و در اثر سكته مغزي روي داد. 

از دكتر مشكور نزديك به پنجاه كتاب بر جاي مانده است. افزون بر آن كه انتشار مقاله‌هاي گوناگون علمي به زبان‌هاي فارسي، عربي، فرانسوي و انگليسي نيز از يادگارهاي ارزنده اوست. تسلط اين استاد و مورخ دانشمند به زبان‌هاي پهلوي، عبري، سرياني، عربي، انگليسي، فرانسوي و آلماني شايسته يادآوري است. توجه خاص او به شناسايي زبان پهلوي و ادبيات ديني در زبان پهلوي، سبب شد تا آثار ارزشمند و پژوهشگرانه‌اي را پديد آورد كه هنوز هم راهنماي كساني است كه درباره زبان‌هاي باستاني ايران تحقيق و مطالعه مي‌كنند اما بي گمان يكي از برجسته‌ترين تأليفات او كتاب «فرهنگ تطبيقي عربي با زبان‌هاي سامي و ايراني» است. اين اثر گرانسنگ، كه شهرت علمي فراواني براي او پديد آورد، در دو جلد و نزديك به 1010 صفحه نگاشته شده است و اثر چشمگير و كارآيي در زبان‌شناسي و ريشه‌يابي زبان‌هاي سامي و ايراني است. 

شناخته‌ترين پژوهش‌ها و كتاب‌هاي دكتر مشكور را اينگونه مي‌توان برشمرد: «تاريخ اوستا و ادبيات ديني پهلوي»، «تاريخ مذاهب اسلام»، «تاريخ مردم اورارتو»، «گفتاري درباره دينكرد»، «تاريخ ايران از روزگار باستان تا عصر حاضر»، «تاريخ سياسي ساسانيان»، «نام خليج‌فارس در طول تاريخ» و... از جمله تأليفات اين استاد صاحب‌نام است. 

همچنين ترجمه «تاريخ ايران باستان به روايت ابن عبدي»، «بخش مربوط به ايران تاريخ طبري»، «كارنامه اردشير بابكان»، «الفهرست ابن‌نديم» و... از وي به يادگار مانده است. ويرايش متن‌هاي كهن نظير «منطق‌الطير عطار» و « اخبار سلاجقه روم» از جمله فعاليت‌هاي وي به‌شمار مي‌آيد. 

پژوهش‌هاي تاريخي دكتر مشكور را مي‌توان در سه موضوع «تاريخ ايران و اسلام»، «تاريخ شهرها و اقوام» و «تاريخ ايران باستان» خلاصه كرد. در آن ميان بايد با ارزش‌ترين پژوهش تاريخي او را ادامه تحقيقات روانشاد «حسن پيرنيا» در كتاب «ايران باستان» دانست.
برخي از مقالات استاد مشكور در مجله‌هاي «معماري ايران»، «هنر و مردم»، «فرهنگ ايران زمين»، «سخن» و «بررسي‌هاي تاريخي» منتشر شده است.